ГъвечIи ва чIехи гьар са хуьруьхъ вичин тарих ава. Чаз аквазвайвал, гзаф хуьрерин тарих, къамат, сеняткарвилер, алакъаяр, культура тамамвилелди чирнавач. Ата-бубайрин ирс хуьн ва къвезвай несилрив агакьарун чи буржи я.
Куьгьне девирдин Куьре ханлухдин, 1864-йисалай округдин хуьрерин тарих чирунал, кIватIалунал зун гьеле 1965-1970-йисара ДГУ-дин тарихдин факультетда кIелзавай вахтунда чIехи алимар — арабистар тир Амри Шихсаидован ва Гъалиб Садыкъидин регьбервилик кваз алахъна. Гьа вахтара кIватIай делилрал бинеламиш хьана, за агъадихъ къадим Кура хуьруькай бязи къейдер кхьизва.
1965-йисуз, Гьажиагьмедан ва адан рухвайрин (Шихагьмедан, Велибеган, Къазиметан) лугьунрай (гьа вахтунда Гьажиагьмедан 90 йис тир), къадим Кура хуьре 900 хизан-майишат ва 6000-дав агакьна инсанар авай. Къадим вахтара иниз Кура шегьер лугьузвай. Хуьр Рычал вацIун гуьне ва къуза патара экIя хьанвай. Хуьруьн жемят малдарвилел, магьсулдарвилел, гъуьрчехъанвилел, устIарвилел машгъул тир. Кьуд патахъай иниз кIвачин, гъелеррин, арабайрин куьгьне дар рекьер авай.
Ахтармишунардай вахтунда чаз акур еке харапIайрин аламатдин хандакIри, гегьенш мулкари, дегь заманайрин сурари, къванерал аламай кхьинри шагьидвалзавайвал, им лап чIехи хуьр тир.
Куьгьне сурар КIарма тIвар алай мулкунилай НуькIрен булахдал кьван еке мензилда хуьруьн кьве патахъай саки 15 гектардин чуьлда экIя хьанва. Сурара лап чIехи къванер ва са шумуд гуьмбет ава.
Къванерал мусурман дин кьабулдалди виликан девирда авунвай кхьинар, гьар жуьредин нехишар ала. Хуьруьн кеферпатахъай чаз гурханадин лишанар, лигимарнавай керпичрикай туькIуьрнавай пичер жагъанай.
Дагъ галай, рагъакIидай патахъай иниз хъенчIин гунгара аваз яд гъанва. Кьве кIамун арада тIебиатди арадал гъанвай еке кьветI, дагьар ава. Ина сур девирра инсанар яшамиш хьайи лишанар, кьилди кIвалер ама.
МискIиндин цла авай шкафда кIевна, куфа, араб, латиндал кхьенвай гзаф ктабар амай. Чна абур, Махачкъаладиз хкана, ДГУ-дин ва РАН-дин Дагъустанда авай филиалдин ктабрин фондарив вахкана. Тарихдин шагьидар тир къванерай аквазвайвал ва сивяй-сивиз агакьнавай делилралди, ислам дин ина VII лагьай асирда кьабулна. Аравиядай, Шам вилаятрай Дагъустандиз атанвай диндин векилар тир муьридар Абумуслим ва Халифа ина хьана ва шейх Халифади вичин бинени Кура хуьре кутуна.
Ада Кьиблепатан Дагъустанда мусурман дин раижна. Шейх Халифадин сур-гуьмбет куьгьне сурарин кьиблепата ава. Ам фаракъат хьанвай чка зиярат яз гьисабзава ва анал садакьаярни гузва.
Шейх Халифадин кIарасдин башмакьар 1960-йисара Дербент шегьердин Набережный куьчеда яшамиш жезвай адан неве Чаландаров Дагъларан кIвале амай.
Халифадиз кьуд хва хьана: Аличубан, Эмирчубан, Деличубан ва Юсуф. Алай вахтунда Дербент райондин Деличубан хуьр ва гегьенш мулкар алай чкаяр Халифадин хва Деличубананбур яз хьана. Ам иниз XIV асирра куьч хьана ва ина сифте къазма эцигна.
XIV асирда, дарвилер, тIегъуьнар, тIебиатдин бедбахтвилер, дявеяр себеб яз, къадим Кура шегьер чкIиз башламишна. И девирда куравияр гьарнихъ акъатна. Абурукай яз Цлахъ хуьр арадиз атана. Дербентдиз, Самурдиз куьч хьайибурни авай. Кура хуьряй тир къадим женгчи шаир Куьре Мелик XIV асирдин юкьвара Курхуьруьз куьч хьана…
1936-йисуз Курада амай жемят къунши Камархуьруьн жемятдихъ галаз сад хьана, абуру ина СтIал Сулейманан тIварунихъ галай колхоз тешкилна.
1950-йисуз Кура хуьруьн колхоз къунши Цналрин Фридрих Энгельсан тIварунихъ галай колхоздихъ галаз сад хьана.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара и хуьряй 12 кас фашизмдихъ галаз женгиниз фена.
Алатай асирдин 50-йисара Кура хуьряй сифте муаллимар Магьамедшафиев Насрулагь, Гьабибулаев Жамалдин, Гьабибулаев Гьабибулагь акъатна. Абуру райондин ва ЦIийи Фригърин школайра аялриз чирвилер гана.
Бажарагълу финансит-экономист Гьуьсейнов Фатулагьди Махачкъалада республикадин КРУ-дин ревизор яз кIвалахна. Вичин михьи ва дурумлу кIвалахдиз килигна, ам гьукуматдин ордендиз, медалдиз лайихлу хьана, адаз Махачкъаладай кIвалерни гана.
1966-йисан 20-апрелдиз хьайи бедбахтвили — залзалади Кура хуьр тамамвилелди чкIурна. Хуьруьн гъвечIи жемят Баку-Ростов шегьре рекьин Белиж станциядин къекъуьндиз акси рекьин вини пата авай Къалагъан тIвар алай мулкунал куьч хьана.
Алай вахтунда ина куьгьне Фригърин, Курадин, Камаррин, ЗахитIрин, ЦIинитIрин ва маса хуьрерин жемятрикай ЦIийи Фригъ тIвар алай вири къулайвилер авай поселок арадал атанва.
Кура хуьряй фейи кIуьд кIваликай саки 60 кIвал — хизан хьанва. Абур вири ислягь зегьметдал машгъул я.
Рамазан Велибегов, тарихчи
