Жуван вилик ихьтин суал эцигдалди, зун чи обществода алай аямда гьикьван затIарал, крарал къадагъаяр алатIа рикIел хкиз алахъна. Суал вич и  йикъара (19-октябрдилай инихъ) ОТР ва маса каналрай къалурай са жерге сюжетрини, ибурулайни­ артух, саки вири каналрай тикрарзавай Оренбургдин, Челябинскдин, Свердловскдин, Мос­квадин областра, Алтайдин крайда, Буря­тияда ва масанра къалп (чIуру) ички хъуник­ди­, агъуламиш хьана, инсанар кьиникьихъ галаз алакъалу мусибатри арадал гъана.

Дугъриданни, суварин суфрадихъ ва я мехъерик, кIвале мугьманар кьабулдайла, шадвилерзавай инсанар, чебни асул гьисабдай жегьилар, агъуламиш хьуни вуж къарсатмишдач? Низ кIан жеда ихьтин агъу? Низ кIан жеда ички хъун? Адан тарифиз, реклама чукIурун?..

Идахъ галаз сад хьиз, рикIел тенбек ва адаз ухшар, яни чIугвадай маса затIарни къвезва. Вирибур инсандин беден са гьихьтин хьайитIани дережада агъуламишзавайбур, духтурри, алимри субутзавайвал, жуьре­ба-жуьре лап хаталу азарар арадал гъизвайбур я…

Виридаз вири чизва, амма “къадагъаяр” ерли авачирди хьиз гьиссзава. Ичкидиз ваъ лугьудайбур гьикI хьана гьалтда. Иллаки ме­хъерин суфрайрал ички тахьайтIа, ам мехъер­ яз гьисабдач. Мугьман кьабулдайла, суфрадал ички татун иесидин усалвал, мискьивал, ажузвал яз кьада. Ички галачиз, гьерен биргендни затI туширди хьиз аквада…

ПIапIрусдин гум кьилел хьун “итимвилин”, яни жегьил “дигмиш хьунин” лишандиз элкъуьрзава.

Яваш-яваш тенбекдик, гьакI бейгьушдикни чи рушарни акатзава… Вердишарзава гьабурни алай аямдин цIийи “цивилизаторри” — жуьреба-жуьре каналрай,  чешмейрай “тарсар”, пулар къачузвай къучийри. Абуру къадагъаяр ерли квазни кьазвач. “Демократия! КIанивал дуьньядиз кIур це!” — гьарайзава и  “патриотри”.

Аквазвайвал, зи суалар гьакIан буш чкадал арадал къвезвайбур туш. Са пата къада­гъаяр раижзава. Муькуь пата — ичкидин викIегь­­вилер, пIапIрусдин тIямлувал, бейгьушдин гьунарлувал, цIийи “сигаретрин”, жакьва­дай кIашкIумрин ва икI мадни маса затIарин кфетлувал машгьурзава…

Ихьтин шартIара ичкибазвал, наркомания, пIапIрус чIугун, маса чIуру крар къвердавай “же­гьил” жезва лугьузва. 12-14 йисарин яшара авай аялрини ички квай затIариз ваъ лугьузвач. Рушарин “ашукьвилерикай” зун ерли рахазвач. Вучиз икI жезва? Къадагъаяр вучиз къуватдай аватзава?..

Чна винидихъ тIвар кьунвай передачада (ОТР-дин канал)  чи уьлкведин гзаф пипIе­рай инсанри иштиракзавай. “Хъвадани-тадани?” суалриз ажайиб жуьреда жавабар гузвай. “Ваъ, хъвадач”, лугьузвайбурун кьадар тIи­мил тир. “Вучиз хъвазва?” — суалдизни жа­ва­бар ажайиббур хьана. Сад лагьай чкадал, за кьатIайвал, инсанри ички гзаф хъунин, вич­ни акатай вуч хьайитIани, себеб абурун акьал­тIай кесибвал, ажузвал, ялгъузвал, уьмуьрдай­ разивалдай крар, себебар такун яз гьисабзава.­ Ичкиди, са куьруь вахтунда хьайитIани, инсандин рикIелай дердияр алудзава лугьузвай.

Амма гьа и куьруь вахтунин секинвили, “шадвили” бедбахтвилер мадни гзафарзавайди рикIел гъизвач. Уьмуьр вич вичелай куьруь жезва.

Маса дестеди лугьузвайвал, чи уьлкведа­ ички гьасилун, ам маса гун государстводи (ГОСТ-ди) вичин къаюмвиликай хкуднава, кьилдин ксарин гъиле тунва. Абуруни чпиз кIа­нивал кIвалахзава. Еридиз ерли фикир гуз­мач. ТIимил харжна, гзаф къазанжияр къачуз­ алахъзава. Инсанар ерисуз, къалп ичкиди рекьизвайдакай ерли фикирзавач.

“ВикIегь” 90-йисара, государстводин амай карханаяр хьиз, ичкидин заводарни тармарна. “Сад лагьай викIегь” президентди, вичи хъвазвайди хьиз, вири хъунрилай къадагъаяр алудна. Гьа йисарин мусибатрикайни чун рахазвай ОТР каналдай са шумуд пе­редача тешкилна. “Девяностые” тIвар алаз. Ички гъиле кьур ампайри базардиз акъуд та­вур жуьре­дин агъу хьанач. Идалди Урусатдин саки вири халкьар акьалтIай пиянискайриз элкъуьрна. Саки са пай агьалияр лап ха­талу азаррин къармахра туна. Жегьил несилдин генар (иви) чIур­на, абурукай сивинсузар (аялар тежедайбур) авурди раижзавай. Им бес жуван халкьдин кьилел тухвай геноцид, ам терг авунин гьерекат тушни? И суал гьа передачаяр тешкилайбуруни эцигзавай. Жаваб авач, хьанач…

Са бязибур ички гзаф хъун чи халкьарин, ил­лаки урусрин, адет я лугьуз алахънава. Ам­ма ахьтин беябурчивилин крарикай халкьдин адетар тежедайди аннамишна кIанда. Урус халкь лагьайтIа,  Ватандин ЧIехи дяведани, адалай виликни гьакьван имтигьанриз дурум гайи, гьакьван игитвилер арадал гъайи халкь тирди тарихри субутнава!

Ички хъунин асул себебар гьеле ХIХ асирда урус шаир-демократ Н.А.Некрасова вичин “Кому на Руси жить хорошо?” поэмада хъсандиз къалурнава. Са патайни гьахъ, тереф хуьдайбур, уьмуьр кьезилардай къуватар такурла, кесиб фугъарайри вири дердер ичкидив вахкуз алахъзавай. Бахтлу хьанани? Садни… Некрасован девир чи обществодиз гила мад хтанвай хьиз я.

Дугъриданни, денатуратар, суррогатар (агъуяр) чиз-чиз инсанри хъунин, хъваз тунин себебкарар чи обществода саки вири мертебайра сад хьиз ацукьнава. Ичкиди государстводиз, халкьдиз хийир гъун лазим тир. Амма ада хийир лутуйризни угърийриз гузвайди сир туш. Им, за кьатIузвайвал, камаллувилелди гьялна кIанзавай, инсанрин сагъламвални, агьваллувални хуьн чарасуз яз, государстводин къаюмвилик хьунин мес­эла туш садани лугьудач. Лагьанач а гаф чун рахазвай передачадани.

Ичкидиз ваъ лугьуз жедани? За кьатIуз­вайвал,  ахьтин суал вич дуьзди жезвач. ГьикI хьи, уьмуьрда спирт, яни ички, квачир са жуь­рединни я суьрсет, я дарман авач. Кар адан кьадардал ала. Ички “квадариз” алахъай вахтар чи тарихра гзаф хьайиди я. Горбачева­ тешкилай “дяведи” СССР хьтин государство чукIурна, уьлкведин экономика барбатIна.

Адан гуьгъуналлаз атай “перестройщикди”, винидихъни лагьанвайвал, вири кесибар алкоголикриз элкъуьрна. Генани цIийи ягъунар кьуна гьам чи государстводин къурулушдиз, гьам халкьдин агьваллувилиз, гьам сагъламвилизни…

Ички гьасилун, ишлемишун, адакай хийир­ къачун гъиле кьадай чкадал ам, цIикьвед кьил алай аждагьан хьиз, лутуйринни тарашчийрин гъиле, халкь къирмишдай рекье туна. Гилани а кар давам жезва. Гьа тегьер я тенбекни, наркотикарни, маса шейэрни…

Ни гьихьтин къиметар къе гайитIани, ички инсаниятдин уьмуьрда гьеле дегь девиррилай авай. Омар Хайяман, Низамидин, Шекс­пи­ран ва икI маса арифдаррин эсерар ри­кIел хкваш. Ичкиди, адан къадир чиз ишлеми­шайтIа, инсандиз зиянар гайиди туш, я гудач!

Месэла абур инсанрин ва обществодин къуллугъда эцигунихъ, абурукай менфят  хкудиз чир хьунихъ галаз алакъалу я. Къада­гъаяр мадни хьун мумкин я. Амма… Къада­гъа  ятIа, а затIар акъудна кIандач. Акъудза­ва­тIа, “къадагъаяр” гафунихъ са метлебни амукьзавач…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор