Алай йисан 23-сентябрдиз акъатай “Лезги газетдин” 38-нумрадин 16-чина малумарнавайвал, “Мавел” чапханада 2022-йисуз алим Къ.Х.Акимован цIийи ктаб — “Лезги литературадин энциклопедия” акъатда. Ам 400 чиникай ибарат жеда. Ктабдик кутун патал цIийи малуматар (са чар текст ва шикил) кьабулзава. Энциклопедия подпискани ийиз жеда: са ктабдин къимет  500 манат  я. ИкI, бажарагълу алим, чIехи писатель, энциклопедист гьуьрметлу Къурбан Халикьовича, еке зегьметар чIугуна, герек делилар мукьуфдивди кIватIна, чаз мад са энциклопедия багъишзава. Баркалла вичиз.

Энциклопедия вуч ятIа, сифте са тIимил гьадакай рахан. Грек чIалай таржума авурла, и гафунихъ “чирвилерин кIватIал” мана жезва. Къейдзавайвал, энциклопедиядин тегьердин ктабар, гафарганар чи эрадал къведалди 12-10-виш йисара Ки­тайда пайда хьана. Ахпа — Египетда,­ къа­дим Грецияда, Францияда ва гьакI масанрани.

Урусатда сифте XIII асирда течир гафарин мана ачухарзавай гафарганар акъу­дунив гатIунна. Советрин Союзда лагьайтIа, энциклопедияр туькIуьрунихъ, акъудунихъ га­лаз алакъалу кIвалах гегьенш хьана. ИкI, СССР-дин ЦИК-дин къарардалди 1925-йисуз “Боль­шая Советская Энциклопедия” акъу­ду­нив эгечIна. Советрин властдин йисара “Малая Советская Энциклопедия” кьведра акъуд­­на (1928-1931  ва 1933-1947-йисара).

Энциклопедияр гзаф рекьерай, хилерай ава.  Месела, Военная энциклопедия, Энцикло­педия ва я илимрин искусствойрин ва сеняткарвилерин гафарган, Медицинадин энциклопе­дия, Музыкадин энциклопедия ва консерваториядин словарь, Праводин энциклопедия, Техническая энциклопедия ва икI мад. Абурун­ арада “Лезгистан”, “Машгьур 100 лезги” эн­ци­к­лопе­диярни хьун шад жедай кар тушни бес! Ги­ла ин­гье — “Лезги литературадин энциклопедияни”.­

Милли литературадал рикI алайбуру чаз  датIана зенгерзава ва  хабарар кьазва. Абурун суалар, жуванбурни  кухтуна, за  энциклопедиядин автордив вугана.

• “Лезги литературадин энциклопедия”?! — инсанар тажуб жезва, жедай кар яни лугьуз хабар кьазва. Куьне, гьуьрметлу Къурбан муаллим, вуч  жаваб гуда?

— Энциклопедия, яни гзаф малуматар авай чIехи  ктаб,  гьар са илимдихъ, чIалахъ, лите­ра­турадихъ, халкьдихъ, хуьруьхъ… ава. Авач­­­тIа­, жеда, хьун лазим я. Гила чна ам, эн­цикло­педия, жуван милли литературадикай теснифнава. Адан бинеда зи “Лезги зарияр”, “Литературадин думанрин кIватIал”, “Лез­ги­ гьикаят” ва маса ктабар, лезги алимрин (Гь.Гьажибегован, А.Агъаеван, Ф.Вагьабовадин, Гь.Гашарован, М.Ярагьмедован, Р.Ризванован ва мсб.) ахтармишунар ава. Эхь, “Лезги литературадин энциклопедияни” же­да. Бубайри лугьудайвал, хьана акурбур ава.

• Куьн “Лезгистан” энциклопедиядин авторни я. И кьве ктаб, куьгьнеди ва цIийиди, квелди тафаватлу жезва?

— Абуруз куьгьнеди ва цIийиди лугьун  дуьз туш, гена сад лагьайди ва кьвед лагьай­ди лугьуз жеда. Абурун арада еке тафават ава: сад ла­гьайди лезги халкьдикай, вири Лезги­стан­дикай, алпан халкьарни кваз, теснифнавай ктаб я; кьвед лагьайди анжах лезги литературадикай кхьенва.

• “Лезги литературадин энцикло­пе­дия” гьихьтин ктаб  жеда?  Ам квекай ибарат я?

— Куьрелди лагьайтIа, ам халкьдин мецин эсеррин ва  VII-ХХI асиррин литературадин тарихдикай, илимдикай ва 500-далай гзаф писателрикай, ашукьрикай, литературадинни чIалан алимрикай кхьенвай малуматрикай, 8 кьиликай ва ишлемишнавай чешмейрин сиягьдикай ибарат чIехи ктаб я.

• Куь “Литературадин энциклопедиядин” рукопись ни кIелна?

— “Литературадин энциклопедиядихъ” рецензент ва 9 касдикай  ибарат жанлу редколлегия  ава. Гьабуру кIелна, кIелзава.

• Абур вужар я?

— Рецензент “Лезги газетдин” литература­дин отделдин редактор Мердали Жалилов я. Редколлегиядик гьар пешедай сад-кьве кас ква: Максим Алимов, Альбина Арухова, Владимир Бабаев, Гьажи Гашаров, Арбен Къардашев, Зулфикъар Къафланов, Абил Ме­жидов, Шайдабег Мирзоев ва Фехреддин Оружев. Бязибуру рукопись кIелнава, бязибуру кIелзама, чпин фикирар лугьузва. Ре­цен­зентдин теклифар зав фадлай агакьнава, за абурун винел кIвалахзава. Мукьвара рукопись Педагогикадин институтдин алимрин советдал гьялда.

• Куь нубатдин эсер, “Мавелдин” малуматда къалурнавайвал, 400 чар авай ­чIе­хи ктаб жедани?

— Эхь. Гьадалайни еке объем авай, адет­дин­ ктабдилай чIехи кIалубрин, шикилралди чIа­гурнавай, литературадал рикI алай гьар са касдиз багъишуниз кутугнавай иер ктаб жеда.

• Чун, гьелбетда, гзаф шад я. Тарихда сифте яз акъатзавай ахьтин ктаб ашкъидалди подписка авуна, вахчуна, кIелна кIан­да. Ам гьар са алимдин, критикдин, мухбирдин, литературадин муаллимдин, гьакI студентрин, аялрин столрал хьуниз лайихлу я. Къурбан Халикьович,  Куьне цIийи ктабдал гьикьван вахтунда кIвалахна?

-Тахминан — са шумуд цIуд йисуз. Энциклопедия гьакI рикIиз кIан хьуналди арадал къведай затI туш. Адан бинеда “Лезги зарияр” ктаб аваз хьайила, 1-издание 2001-йисуз акъатнай. Кьве цIуд йис алатна, гьакьван вахтунда 2-издание гьазурун патални алахънай. Вири гьикьван хьана? Тахминан зур асирда кIвалахна.

• “Литературадин энциклопедиядик” вужар акатда?

— “Лезги зарийра” хьиз, лезги чIалал ­литературадин эсерар кхьизвайбур, лезги,  агъул­ ва я туьрк лугьун тавуна, вири акатда. ГьакI маса чIаларал кхьизвай  лезгиярни. Мад чпин эсерар авай ашукьар, литература ахтармишзавай алимар ва критикар акатда.

• Маса уьлквейра яшамиш жезвайбурни?

—  Эхь. Лезги писателар, чаз чиз, Германия­да­­, Голландияда, Туьркияда ва масанрани ава.

• ЦIийиз майдандиз экъечIзавай писателар акатдани?

— Эхь. Чун яратмишзавай касдин яшариз ваъ, адан алакьунриз килигзава. Ахьтин таза, яни жегьил-жаван писателар хьун чи бахт я. Бажарагъ авай  аялар заз шаирар тир муаллимрин (А.Ашурагъаеван, Г.Межидовадин, В.Насруллаевадин, Гъ.Ибрагьимовадин, С.Османовадин  ва  мсб.) гъилик кIелзавай­бурун арадай аквазва.

• Энциклопедиядик акатун патал “Мавелдиз” гьихьтин чар-цIар вугана кIан жеда?

— Писателди лезги чIалал вичикай кхьенвай са чар-справка, 2-3 эсер, са шикил ва 2 “Энциклопедия” подписка авун (сад — вичиз, садни — къуншидиз). Са бязи писателриз, иллаки чуру рехи хьанвайбуруз, чпикай кхьена кIан­зава, анжах чпи кIелзавач, я подпискани ийиз­вач, гьатта “Лезги газетни” кхьизвач. Гьавиляй­ лугьуз кIан­зава: низ вич “Литературадин энци­клопедиядик” акатна кIанзаватIа, сифте ам подписка ая.

• Эгер чи “пар кьунвай” писателри подписка тавуртIа, Куьне вучда? Абурукай  малуматар гудачни?

— Им четин месэла я… Бакуда ихьтин теж­ри­ба ава: “Алам” журналдиз “пар кьунвай” кьве писателди чпин эсерар гъана, ахпа хутахна; редакторди “хъелнавайбурун” эсерар па­тал чара авунвай чинар лацудаказ туна, журналдин нумра акъудна.

• Энциклопедия, ам басмадай акъатайла, басмаханадай маса къачуз жедачни?

— Жеда, анжах 1 ктабдин  къимет 2 сефер­да хкаж, 500-кай 1000 манат жеда. Мискьидай гьамиша  кьвед акъатдайди я.

• ЦIийи ктаб исятда гьи гьалда ава?

— Энциклопедиядин рукопись фадлай  гьа­зур я: са экземпляр “Мавел” чапханада ава, сад  зи столдал ала, ам  алай вахтунда Дер­бентдиз “фенва”.

• Литературадин энциклопедияр Да­гъустандин амай халкьарихъ авани?

— Ваъ, садахъни авач.

• Лезгияр вилик ква, тушни?

— Эхь. Чун саваддин рекьяй гьамиша ви­лик квайбурукай я.

• “Лезги литературадин энциклопедия” подписка гьина ва ни ийида?

— Подписка эвелни-эвел Махачкъалада  “Мавел” чапханада (О.Кошевоян куьче, 42 а), хуьрерин ва шегьеррин мектебра, Дербентдин педколледжда, республикадин университетра, “Лезги газетдин” редакцияда ийиз же­да. Гьар са чкада подписка ийидай ихтибарлу ксар — литературадин муаллимар, писателар, районрин газетрин редакторар, обра­зованидин управленийрин методистар ава. Ме­села, Дербентда — Сардар Абилан, Ахцегьа — Дашдемир Шерифалиеван, Мегьарамд­хуьре — Алаудин Саидован, Кьурагьа — Марал­ Ра­мазановадин, Кьасумхуьрел — СтIал Агьмедпашадин, ЦIийи Къурушдал — Гьажи Къазиеван, ДГУ-да — Аида Гашаровадин, ДГПУ-да — Владимир Бабаеван тIварар кьаз жеда.

• Подписка гьикьван чIавалди давам жеда?

—  2022-йисан майдалди.

• Подписка авур ктабар чав гьикI ахгакьда?

— Ни квевай подписка кьабулнатIа, гьада квев  “Лезги литературадин энциклопедияни” вахкуда.

• Гьуьрметлу Къурбан Халикьович, чи художественный литература, литературадин илим, литературадин методика, халкьдин веревирдилим, галатун тийижиз, ахтармишунай, басмадай жуван цIийи эсерар акъу­дунай Куьн пара сагърай.

— Куьнни сагъ-саламат хьурай! 100 йисуз халкьдиз къуллугъзавай, 1958-йисан 1-январдилай зи эсерарни акъудзавай “Лезги газет” сагърай!

Гьуьрметлу кIелзавайбур!  Гьаким Къурбанан цIийи гьар са  эсерди (“Лезги халкьдин веревирдилим”, “Азадвилин веревирдилим”, “Лезги литературадин методика”, “Лезги-урус гафарган”, “Лезгистан” энциклопедия, “Дили дуьньядин чирагъ”, “Яру Ярагъ” романар ва мсб.) халкьдин уьмуьрдин терефрикай сад ахтармишзава, ам дериндай къалурзава, идалди халкьдин тIвар, дережа мадни виниз хкажзава.

Алимди-писателди гзаф ктабар вичин  пулдихъ акъудзава ва лезги районриз­ни хуьрериз, мектебризни библиотекайриз гьавайда пайзава. Абурун гьар садан тираж, капиталист девирдин лишан тирвал, 300-далай виниз туш.

“Лезги литературадин энциклопедия” гьар са кIвале, гьар са муаллимдин столдал, кIел­завайбурун партайрал  хьуниз лайихлу ктаб я. ИкI тирвиляй адан тираж 300 ваъ, 3-4-5 агъзур хьана кIанзава. Гьавиляй подпискани малумарнава. (И сеферда, авторди заз хиве кьурвал, адавай “Лезги литературадин энциклопедия” гьатта вичин кIеви дустаризни ба­гъи­шиз жезвач). Гьарда жуван къайгъу, ала­кьай­тIа, къуншидин къайгъуни кваз жува чIу­гуна, яни подписка авуна кIанзава.

Куьмекдиз эверзава: лезги илимдинни образованидин гьуьрметлу векилар, муалли­мар, халкьдин къайгъударар, банкирар! Кьу­лухъ акъвазмир, важиблу кардик гьар сада пай,  къуьн кутур­!

Ш.Шихмурадов