Зурба сатирик ва айгьамчи
Баснядин жанр шииратда кIелзавайбуру хушвилелди кьабулзавай куьруь, гьа са чIавуз еке насигьатдинни айгьамдин тах квай эсерри арадал гъизва. Дуьньядин литературада Эзопан (дегь заманадин грекрин векил), Крылован (XVIII асирдин урусрин векил) ва масабурун басняяр машгьур я. Парабурукай фадлай халкьдин хурун эсерар, насигьатдин мисалар, мискIалар хьанва. ГьикI хьи, абура кьилин чка къаб алай, куьчуьрмишнавай манадин келимайри кьазва. Месела, “лекь хьиз ацукьна, верч хьиз къарагъмир” лугьузвай и са келимада кьве жуьредин инсанриз айгьамралди насигьат гузва: лекь хьиз викIегь-диз атана, верч хьиз усалдиз катмир; лекьре вечрен амалар тавун лазим я, ам вечрелайни усал жеда; бязи “верчериз” гагь-гагь чеб “лекьер” хьиз аквада. Амма усалвал гьикI чуьнуьхда?.. Ихьтин мисалар — басняяр чи уьмуьрда гзаф гьалтда. Гъанвай мисалдай аквазвайвал, басня уьмуьрдихъ галаз (уьмуьрдин агьвалатрихъ галаз) сих алакъада ава. Чебни асул гьисабдай къарши, сад-садаз акси игитри (къаматри, къилихри) арадал гъизва; туькIуьр хьунин жигьетдайни лап куьруь я. Насигьат винел ала, ада, цаз алаз, кIелзавайдаз, яб гузвайдаз таъсирзава…
Лезги шииратда басняйрин сифте чешнеяр чал Етим Эминан эсерра (“Къах тIуьр кац”, “Тумакь яц” ва мсб.) гьалтзава. Адалай гуьгъуьниз СтIал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира ва масабуру давамарна.
Сатирик Жамидина чи басня лап вини дережадиз акъудна. Адан эсеррин чIехи пай айгьамралди кхьенвай басняяр я. (“Чекмеярни щетка”, “Лавгъа фере”, “Гимишдин сас”, “Холодильник ва муьфтехур”, “КичIе хьайи жанавур” ва мсб.).
Лезги баснядиз вичин вири къуватар бахш авур маса устадрикай сад, чи фикирдалди, зурба сатирик ва айгьамчи Иззет Нурединович Шерифов (1927-2002) я. Ада, чапдай акъудна, чи несилрин гъиле басняйрин пуд ктаб тунва: “ТIиб-тIаб” (1966), “Кьудар” (1980), “Аслан даим ксанайтIа” (1993).
Абурун тIварарайни аквазвайвал, шиирра инсанрин ва обществодин рехнеяр, зиянлу адетар, хесетар гьайванринни жуьреба-жуьре затIарин образралди гатазва, руьгь михьи ийиз куьмекзава. Басняйри вилериз таквадай бязи затIар кIелзавайдаз регьятдаказ аквадайвал ийизва. Лап муракаб алакъайрайни кьил акъуддай мумкинвал жезва.
Чун Иззет Шерифован бязи басняйрал акъваззава.
КIел куьтягьна хтай Фере
Фермадин кьил хьана хуьре…
ИкI башламиш жезва “КIелай Фере” басня. “КIелай Фере” ибаради гьасятда адахъ маса, акси мана — “авам фере” — авайди чирзава. Вуз ва я колледж, аспирантура куьтягьна лугьуз, вичи вич вири чир хьанвайдай кьадай ахмакьар тIимил гьалтдани? Ихьтин ахмакьрал гьалтай дуьньяни ахмакьди жеда. Имни тIвар кьунвай басняда хъсандиз раижзава:
— Вуч я бегьем макъам, макан?
Чи къарийрин гафар гьакIан!
За кIвалахар туькIуьрна дуьз,
Акъудда цицIибар хъуьтIуьз.
Амма гьич са цицIибни
Акъуд хьанач какадай.
Куьз лагьайтIа, и къуллугъ
Гьалтнай адал хатадай…
Ихьтин «кIелай фереяр», хъуьтIуьз вечре цицIибар ахъаюн вилив хуьзвайбур, чи алай аямда, гьайиф хьи, къвердавай пара жезва. Къуллугъар кьазва, бубадин кавалар хьиз, амма вири крар зиянрихъ элкъуьрзава. Зи рикIел жув шагьид хьайи са агьвалат хквезва. Мегьарамдхуьруьн районда, вичихъ “яру кьве диплом” ава лугьуз, чIехи къуллугъар кIан хьайи са агрономди чкадин фермерриз помидоррин штилар “фад битмишардай”, дурумлу “бегьерар къачудай” мумкинвал гудай “цIийи дарманар” теклифна. Ада теклифай дарманри фермеррин вири парникар кана, штилар масанрай маса къачудай чкадал гъанай. Чпиз гайи зиянар арадал хкиз кIанз, ксар суддинни дувандин рекьера гьатнай… Ингье квез “КIелай Фередин” аламатар…
“СеркIв” басня къачун. Чи патара пара жедай и набатат акI экъечIда хьи, патарив маса набататриз чка амукьдач. Чебни я инсанри кIватIдач, я мал-къаради недач. Цуьк акъудайла, чпив жедай дамах вуч я!
Басняда рахазвайди СеркIв вич я:
— Килиг садра гьикьван кеврек
ЯтIа зи кьачI!
ГьакI ятIани, зун атIудач,
Садазни гьич зи дад чидач!..
Бебеликди, и ван хьана:
— Вун яд алай яракь тиртIа,
Ви тIямдин чIалахъ тиртIа,
Са итимдин гъилел жедай.
Са суфрадин винел жедай…
Ажеб дуьз лагьанвачни! СеркIвер хьиз, дамахар гвай ханумар, са куьникайни тахьана, гьакI амукьда. Шаирди инсандин бахт анжах тандин кьакьанвални кьилел цуьк хьун туширди раижзава. И кар гьатта вич пара вахтунда серинрик жедай бебеликдини кьатIузва…
ГъвечIи эсер ятIани, насигьатдин еке тах ква.
“Кьуру вацIун хажалат” басня кьуд цIарцIикай ибарат я:
ГьикI ятIани, марфар къвана,
Са кьуру вацI цив ацIана.
ЧIурна ада вичин гуьгьуьл:
— Алахьирвал я гила гьуьл!
Уьмуьрда датIана ичIиз, гъвечIиз вердишбур ацIурунни хаталу я. Абуруз фир-тефир чка, ийир-тийир кар амукьдач. Хатадай гьатай еке къуллугъни, девлетни гьамиша гумукьдай хьиз жеда. Гьуьлер муьтIуьгъаруникай фикирда. Амма…
“Бубадин тIвар” басняда къуллугъ гъиле гьатнамазди вичин тIварцIихъ бубадин тIварни акалай, къуллугъдилай ахлатнамазди, бубадин тIварни квадарзавай ваякьандикай айгьамдалди рахазва. Бубадин тIвар усал манат ва я гъилера къекъведай дасмал яни бес? Инсанди бубадин тIварцIиз гьамиша гьуьрметун герек я…
Куьрелди, басняяр кIелун, веревирд авун насигьатрин еке мектебдиз гьахьай мисал я. Гьикьван яргъалди ана хьайитIа, гьакьван чирвилерни артух жеда. Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, алай аямда ихьтин устадар майдандиз акъатзавач. Я куьгьнебурни раижзамач. Ахкъудзамач абурун ктабар. Куьз лагьайтIа, чи девирдин карчийриз писателдин гаф хийир гъидай затI яз аквазвач. Ктаб маса къачун, кIелун, кIвале хуьн акьалтIай авамвал яз гьисабзава гилан “кIелай ферейри”.
Ктабар кхьизвай ксари чпин пулдихъ акъудай тIимил экземплярарни кIвалерин муртIара амукьзава. Гуя садазни герек авачир кар ийизва и факъирри. Амма вири тарихра гьатнавайвал, писателар (шаирар) инсаниятдиз акьулдинни гьакъикъатдин экв гузвай чирагъар яз кьабулзавай. Гила акьулдилай къуват, намусдилай манат вине тун муд хьанва. Дуьньядани садан кьилни гьеле акъат тийизвай, ам пайи-паяр авунин, сада-сад кьиникьин, мал тарашунин савашар кьиле физва.
Амма камаллувал квахьзавайди туш. Гьа шартIарани писателрин къелемривай кхьин тавуна, дипломатиядин кьиле акъваз тавуна жезвайди туш. Дуьнья чукIуриз алахъай вахтар пара хьайиди я. Дявекарар чеб магълуб хьуналди куьтягь хьайиди я вири савашар…
Иззет Шерифован кьуд цIарцIин са шиирда лагьанва:
Макъам къведа, аскIан жеда синерни.
ТIебиатди цIийи либас алукIда.
ЦIуру жеда сиясатар, динарни,
Амма эллер, гьа эллер яз амукьда…
Ихьтин камалдин иеси шаирдин ери-бине Докъузпара райондин Миграгъай, исятдани машгьур Шерифрин тухумдай тир. Иззетан буба чIехи шаир ва инкъилабчи Нуреддин Шерифов Къуба уезддин ГуьндуьзкIеле хуьре дидедиз хьана. Иниз абур XVII-XIX асирра куьч хьанвай.
Гуьгъуьнлай Нуреддин Шерифова КцIара вичин муг кутуна. Гьа ина гележегдин чIехи шаир, лезгийрин “Садвал” гьерекатдин регьберрикай сад хьайи Иззет Шерифов кIвачел акьалтна. Ада КцIара юкьван школа, Бакуда М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай чIаларин институт акьалтIарна. Жуьреба-жуьре чкайра кIвалахна.
1963-йисуз Сумгаитдиз куьч хьана. Ина “ГосНИИхлорпроект” институтдин филиалда илимдинни техникадин, информациядин сектордин начальник хьана. Гьа са вахтунда вичин ва бубадин яратмишунрални машгъул тир. Бакуда абур лезги чIалал чапдай акъудиз алахъна. Сифте яз лезги чIалал “ТIиб-тIаб” тIвар алай ктаб акъудна. ИкI Бакудани лезги ктабар акъудиз жедайди чирна. Адалай гуьгъуьниз вичин бубадин “Чигедин стIал” ктаб акъудна (1966).
Амма чIехи уьлкве СССР чукIуруникди Азербайжанда кьиле фейи миллетчивилин гьерекатдин нетижада, гзаф маса ксар хьиз, Иззетни анай экъечIуниз мажбур хьана. Вичин эхиримжи йисар ада Дербентда, “Юждаг” университетда жегьилриз урус чIалай чирвилер гуз, акъудна.
Уьмуьрда акур вири дердисервилери адан чандиз къаст авуна. 2002-йисан 14-февралдиз, 75 йисан яшда аваз, Дербентда рагьметдиз фена, ана фаракъатнава. Шаир чахъ галамач лугьудай гаф зи мецелай къвезвач. ГьикI хьи, адан ирс — къимет эцигиз тежер хьтин эсерар чав гума. Адан камалдин деринвили мад ва мад несилар руьгьламишдайдал шак алач…
Мердали Жалилов
