Мукьвара Москвада Дагъустандин халкьдин шаир Фазу Алиевадин 90 йисан юбилейдиз талукьарнавай чIехи межлис кьиле фена. Литераторрин кьилин кIвале тешкилай и мярекатда Дагъустандин Кьил Сергей Меликовани иштиракна.
Вичин рахунра ада къейд авурвал, къе Фазу Алиевадин шиирри гзаф кьадар халкьар, миллетар агудзава. “Фазу Гьамзатовнадин эсерра неинки са адан алакьунар ава, абуруз инсанрин рикIериз чим гудай, виридалайни хъсан ва къени гьиссерал чан гъидай ерияр хас я. Камаллувал, акьул, ватанпересвал, Ватандиз къуллугъ авун, крара — жуьрэтлувал… Вири и ерийри дишегьли къуватлу авуна…”, — лагьана Дагъустандин Кьили.
Мярекатдал гьакIни Фазу Алиевадин гада, “Лезгинка” ансамблдин руководитель Жамбулат Мегьамедовни рахана. Ада датIана вичин дидедиз куьмекар гайи Валентина Матвиенкодиз, РД-дин Кьил Сергей Меликоваз, РД-дин медениятдин министр Зарема Бутаевадиз ва хейлин масабуруз сагърай лагьана.
Ф.Алиевадин 90 йисан юбилейдин сергьятра аваз чна “Лезги газет” кIелзавайбуруз лезги чIалан муаллим, шаир Гъулангерек Ибрагьимовади адакай кхьенвай макъалани поэмадай бязи чIукар теклифзава.
Фазу — ислягьвилин къуш
Фазу Гьамзатовна Алиева. И тIвар течир кас неинки Дагъустанда, гьакI Урусатдани авач. Ам къецепатан уьлквейрани машгьур я. Фазу Алиевадин эсерар хайи авар чIалай урус ва чи республикадин чIалариз, гьакIни дуьньядин 69 чIалаз таржума авунва. Шаир вишелай виниз ктабрин автор я. Адан эсерар халкьди рикI алаз кIелна, кIелзава, кIелда.
За Фазу Гьамзатовнадихъ галаз таниш, чи арада дуствал хьунал дамахзава. Адан хъвер къугъвазвай, рикIиз чими, берекатдин нур авай чин къени зи вилерик кума.
1983-йисан апрелдин эвел тир. За а вахтунда Дербент шегьердин педучилищеда кIелзавай. Са юкъуз чун, кIелзавай вири студентар, шаирдихъ галаз гуьруьш ава лагьана, училищедин актовый залдиз кIватIна. Жувни шиирар яратмишзавайди хьуниз килигна, зун фикирдик акатна: яраб атанвай шаир вуж ятIа? Са тIимил вахтни арадай фенач, залдиз чина хъвер авай, милайим акунрин дишегьли ва маса мугьманар атана, сегьнеда чкаяр кьуна.
Фазу Алиевади вичин аялвилин вахтарикай, кьилел атай дуьшуьшрикай, уьмуьрдикайни яратмишунрин рекьикай акьван гуьзелдиз суьгьбет авунай хьи, адан гафар гилани зи япара ама.
Шаирдин суьгьбетриз чна акьван еке лезетдивди яб гузвай хьи, адан суьгьбетрин суьгьуьрдик акатай за тадиз жуван сумкадай чарни къелем акъудна, Фазу Гьамзатовнадиз бахшнавай вад бендиникай ибарат шиир кхьенай. Зи къвалав ацукьнавай урус руш Надежда Галохинади заз лугьузва: “Ты что пишешь?” За лагьана хьи, Ф.Алиевадин суьгьбетрин таъсирди зи рикIел адаз бахшнавай шиир гъанва. Надеждади, заз хабарни авачиз, чи директор Гьажиагьмед Беговичал чар ракъурна. А чарче ихьтин гафар авай: “Уважаемый Гаджиахмед Бегович. Разрешите моей однокурснице Гулангерек Гюлметовой прочитать собственное стихотворение на лезгинском языке, посвященное Фазу Алиевой, которое она сочинила во время выступления Фазу Алиевой”. Чи директор вичин студентрин агалкьунрал дамахдай кас тир. Рагьмет хьурай вичиз. Ада шаддаказ а чар кIевиз, виридаз ван къведайвал кIелна ва заз гаф гана. Зун, са тIимил кичI кваз, ахьтин чIехи шаирдин вилик экъечIун зарафатдин кар тушир, сегьнедиз экъечIна. Сифте Гьажиагьмед Беговича за кхьенвай шиирдин мана Фазу Алиевадиз таржума авуна, ахпа зав кIелиз туна. Фазу Гьамзатовнадиз пара шад ва хуш хьана. Ада вичиз лезги чIал, я заз авар чIал чир тахьунай гьайиф чIугуна. Адаз рикIивай зи яратмишунрихъ галаз таниш жез ва абур кIелиз кIанзавай.
Ахпа ада заз вичин “Глаза добра” тIвар алай ктаб автографни алаз багъишнай. Ам за багьа аманат хьиз хуьзва. Хъфидайла, ада заз вичин патав Махачкъаладиз атун теклифнай. Чи арада чарарин алакъа хьана, ада зи са шумуд шиир лезги чIалалди акъатзавай “Дагъустандин дишегьли” журналда чапнай. Фазу Алиева а журналдин кьилин редактор тир.
Зун адан патав 1984-йисуз фенай. Аламат жедай кар ам тир хьи, ада зун, вич ацукьнавай столдихъай къарагъна, багьа мугьман хьиз, чина хъвер аваз кьабулнай. Жузун-качузун авурдалай кьулухъ ада вич нянихъ мехъерик физвайдакай ва вичи сифте сефер яз кьуьл 1945-йисан майдиз авурдакай галай-галайвал суьгьбетна. Ахпа ада заз Максим Горькийдин тIварунихъ галай Москвадин литературадин институтдиз фин теклифнай, рекомендациядин чарни вуганай. За завай яргъал шегьердиз физ жедани лагьайла, ада заз вич, хуьряй экъечIна, кIарасдин чемоданни гваз Москвадиз фейивал суьгьбет авунай… Гьайиф хьи, педучилище куьтягьна, хуьруьз хтай зун, аялрин бахчада кIвалахни жагъиз акурди, мад диде-бубади санизни ракъурначир. Эхирни жуван кIелунар за педуниверститетда давамар хъувунай.
“Лезги газетдин” 80 йисан сувар кьиле тухудайла, са шумуд чIалалди акъатзавай “Дагъустандин дишегьли” журналдин кьилин редактор Фазу Гьамзатовнадиз гаф гайила, ада икI лагьанай: “…Чи Дагъустанда гзаф миллетар ава. Абурукай садбуру, чпихъ пул хьайила, цIийи кIвалер эхцигда, садбуру къизилар маса къачуда, садбуру хиперин, маларин суьруьяр артухарда… Лезгийри лагьайтIа, тади гьалда илимдин диссертацияр кхьида, ахпа абур агалкьунралди хуьнни ийида, алимвилин тIварар къачуда. И кар заз Ахцегьрин музейдиз фейила, мадни тестикь хьана. А музейдин чIехи цал кьиляй-кьилиз лезгийрин алимрин суьретрив ацIанвай. Акьван еке цал бес тахьана, хейлин суьретар пара хъсан къайдада чиливайни эцигнавай. Аламат хьана амукьнай зун. Гзаф кIелиз кIандай халкь я лезги халкь. Гьавиляй абурун газетдин тиражни гьамиша виридалайни вине ава. Ам мадни вине хьун, квехъ мадни зурба агалкьунар, алимар хьун зи мурадни я…”.
…Алай йисуз Фазу Алиева дидедиз хьайидалай инихъ 90 йис тамам хьанва. И вакъиадиз талукьарна, за мектебда чIехи мярекатни кьиле тухвана. За анал жува кхьенвай “Фазу — ислягьвилин къуш” тIвар алай поэмадай чIукар кIелнай. Абурукай бязибур за газет кIелзавайбурун фикирдизни гъизва.
ГиничутIли хуьре яргъал Хунзахдин
Дидедиз хьанай руш гуьрчег, дамахдин.
Бахтавар сесерив ацIанай хьи кIвал,
Бубади Фазу тIвар эцигнай адал.
Йисар къвез алатна, чIехи жезва руш,
Къилихрал, амалрал вири тир сархуш.
Алахъдай сирерай ам кьил акъудиз,
Дидедивни дахдив суал агудиз.
Са нянихъ бубадиз ганай икI суал:
“Вучиз югъ, мад йиф жез, дегиш жезва гьал?”.
Бубади суьгьбетна Фазудиз кьиса:
“Дагълара авазва зурба къари са.
Ада, тIебиатдин дегишиз гьалар,
ДатIана сарикай ийизва гъалар.
Лацу гъал — им югъ я, чIулавдини — йиф,
Гагь рагъ я алахьна, гагьни серин циф.
Лацу гъал авурла, къарагъзава рагъ,
Экв жезва, уях жез цуьк-нуькI авай багъ.
ЧIулав гъал авурла, чан алай затIар,
Секин жез, архайин ийизва ахвар”.
Дахдин сесини гьакI сустарнава руш,
Ахварин хиялда гьатнава ам хуш:
Лацу жив алкIанвай дагъларин кукIвал
Аквазва са къари, гваз сарин гапIал…
Экуьнахъ аватна Фазу ахварай,
Тобот вацIун ванни къвезва яргъарай.
НафтIадин лампадин кIвале ава экв,
Дидени къулав гва, гьазуриз хуьрек.
ЯкIунни кIешнишдин гьатнава атир,
Экуьнин сегьердин гуьлуьшан вахт тир.
Къугъвазвай хьи руьгьда бахтавар гьиссер,
ДакIардихъ элкъвена, ахъайна вилер:
Дурнаяр катзавач, мичIизма кьуд пад,
Белки, ахварик къари кума мад?
ТахьайтIа, а къари хьанватIа буьркьуь,
Гила югъни жедач, хъжедач экуь.
Секин туш, къурхувал гьатнава рикIе:
“АмукьайтIа вучда икI йифен мичIе?”.
Тадиз, фад къарагъна, рекье гьатна ам,
Дагълариз хкаж жез, кIел хьиз, катна ам.
Фазудин гъвечIи рикI жезвач кIус секин,
Къекъвезва дагъларин жигъирра четин.
Алахъна жагъуриз къаридин гелер,
Чизвач хьи гьинватIа ам авай кIвалер…
“Руш квахьна” — лугьудай ван гьатна хуьре,
Ялвариз, бадеди ван тунва кIвале:
“Я Аллагь, зи уьмуьр хьурай ваз къурбанд,
Амма зи хтул руш саламат хуьх ман!”.
ЭкъечIна дагълариз хуьруьнбур вири,
Къекъвезва Фазудихъ жегьилни эгьли.
Гьатнава чилин циф дерейра михьиз,
Рагарни, дагьарни дуьз акван тийиз.
Вахт фена, алукьна нисинин чIавар,
Вилив хуьзва элди бедбахтдин хабар…
Амма тик кукIушриз гана хьиз темен,
Ракъини вегьена нурарин елкен.
Жагъанвай чубанриз Фазу-руш кIани,
Зерифдиз кутуна литиник чими.
Вахкана ам шаддиз хизандив багъри,-
Фейи руш жагъуриз са буьркьуь къари.
Хунзахдин дерейрин гуьзелвал акваз,
Чарчардин гевгьеррин рикIе нур къугъваз.
Бахтавар гьиссерин къужахдава руш,
Билбилри, цуьквери ийизва бейгьуш.
Амма и шадвилер феначир яргъал,
Бубадин уьмуьрдив гатIумнай ажал.
Диде кьуд етим гваз амай, чIугваз гъам,
Вад йис тир Фазудин — тир чIехиди ам.
Регьятдиз са затIни атанач гъилиз,
Эхь, чIехи хьана руш, зегьметдин дад чиз.
Кьисметдин лишанар авуна гьикI гьисс,
Кьабулнач, агуднач фикир-хиял пис.
ВикIегьвал, уьтквемвал кьуна яз пайдах,
Камалдив ацIурна руьгьдин пак булах.
Уьмуьрди багъишна ваз илгьам чIехи
ВацIари, лекьери, дагълари рехи.
Ажайиб къилихрин хьана вун гуьзел,
ГъвечIизмаз рикIевай шаирвилин сел:
КуркIушар кIватIдайла дагъда рушари,
Вун кIватIна хкведай цуьквер кIунчIарин.
Фазуди мектебдиз къачурвалди кам,
Илимар чир ийиз, кIвенкIвечи тир ам.
Вадралди кIелзавай Арани хуьре,
Хизандин дамах тир, са рагъ тир кIвале.
ГъвечIизмаз са жувахъ агалдна далу,
Гьавиляй вун, белки, хьана лап жанлу.
Адалат кIани яз гьар са береда,
Гьахъсузвал кьабулнач гьич са легьзеда.
Ингье икI, ЦIийи сан суварин вилик
Аялриз мектебда квай эвел кьилик,
КIелзавай виридаз хъсандиз тарсар
Багъишун кьетIнавай карандаш-дафтар.
Алукьна а югъни, кIватI хьанва вири,
Фазудин рикI шад я — гуьгьуьл я цицIи.
Амма им вуч кар я, кьунач адан тIвар,
Агь, гьикьван и рушан рикIиз хьана тIар?
Хтанай кIвализ ам вилеллаз накъвар,
Бадени, дидени шехьнай, къвез къагьар.
Жезвачир рушавай гьахъсузвал эхиз,
Садавай гьич тежез ам кIус секинриз.
И йифиз Фазуди кьабулна къарар:
“Арани хуьре за кIел хъийич тарсар.
Фида зун мектебдиз Батлаич хуьруьн,
Кьабулдач за жувал гьич садан хъуьруьн”.
Ингье икI мектебдиз Батлаич хуьруьн
Фенай руш, гафунал мягькем яз вичин.
Эхирни директор атана чIалал,
Алахъна чир ийиз себеб вуч я жал?
Гьакъикъат чир хьана, вуч ятIа и кар,
Эверна дидедиз, гана икI хабар:
“Пишкешар гудайла, чир хьухь, кIевелай,
Фазудин тIвар кутаз фена рикIелай.
Акъудун герек тир и кардай чи кьил,
ТIалабда, тахсир я, къачу куьне гъил.
Пакадлай хтурай Фазу-руш иниз,
Лайих тир савкьатни вахкурвал гъилиз”.
ИкI хайи мектебдиз хтанай Фазу
ВикIегьдиз, рикI шад яз, ахъайна къапу.
Вахканай савкьатар виридан вилик,
Директорди адав, хъверни кваз сивик.
Кlелунрал эцигна вири къуват, чан
Йисар къвез алатна, вилик къачуз кам.
Амма, гьайиф, кlуьд йис тахьанмаз тамам
Немсерин тупари къарсурнай Ватан.
Аялвал ацалтна йисарал четин,
Дердерив ацlанвай къанлу дяведин.
Дадмишна хажалат вуна жаван яз,
Туькьуьлвал кужумна са яш тахьанмаз.
Гьар са кlвал сефил тир хьайила дяве,
Гьикl туькьуьл, залан тир а залум вяде:
Шегьер, хуьр барбатlиз алчах душманди,
Цlай ягъиз чlухзавай чилер Ватандин.
Ви гъвечlи хуьряйни шумуд са жегьил,
Экъечlнай кукlвариз а къанлуйрин кьил.
Суьгьбет фронтовикдин — авур ваз таъсир, —
Ялавлу гафарив кхьенай на шиир.
Мектебдин газетда чапнай ви чlалар,
Ви сифте агалкьун — жавагьир цlарар.
И карди артухна бажарагъ, гьевес,
Гьакъикъи шаирдин на хкажна сес.
Цlийиз куькlвей гъед хьиз, нур-зигьин хци,
Фашистриз акси яз ргазвай иви.
Фикирар рикlевай шиирра кхьиз,
Хизанди и кардал разивал тийиз.
Лагь, кхьин тавуна руш гьикl акъвазрай,
Куркурдалди руьгьда булах рахазвай?
Чигедин стlалрай са цуьк аквазвай,
Викlегь рикl чlаларив, вацl хьиз, дакlвазвай…
Ингье хажалатдин акъатна кьуд йис,
Шумудан дерт-гъамни авунай на гьисс?
Хквезвай кьегьалар — гъалиб душмандал,
Гуьгьуьлда какахьна хъверни пашманвал.
Садбур тулеф хьана, садбур — квахьна гел,
Садбурал хер-кьацl, садбурув хъвер-шел.
Тахтайбур самбар тир и гъвечlи хуьряй,
Шумуд пад акъуднай дидейрин рикlяй.
Гъулангерек Ибрагьимова, шаир, лезги чIалан муаллим
