(Эвел — 6-7, 9-12, 14-15-нумрайра)
Жуван нефсинихъ галаз женг тухун. Гьар са мусурман касдиз вичин виридалай пис ва кIеви душман нефс тирди, ам писвилихъ гзаф ян гудайди, хийирлу крарикай катдайди, чIуру крар эмирдайди тирди чир хьана кIанда. Къуръанда лагьанва: (12-сура, 53-аят, мана): “…Гьакъикъатда, нефсини писвал гзаф эмирзавайди я, анжах, зи Раббиди (вичиз) регьимлувал авурди квачиз. Гьакъикъатда, зи Рабби — гзаф багъишламишдайди, гзаф регьимлуди я!”.
И кар чир хьайила, мусурман кас вичин нефсинихъ галаз дяве тухуз, ам хъсан крар авунал желб ийиз ва пис крар авуникай акъвазариз алахъна кIанда. И кар себеб яз ам Аллагьдин патай гьуьрмет ва разивал къведай ксарикай жеда. Адаз им диндар ксарин рехъ ва гьакъикъи муъминрин гьал тирди чир жеда ва гьавиляй ам абурун гелеваз, абурулай чешне къачуз вилик фида. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) йифди кIвачер дакIвадалди тагьажжуд кпIар авуна. Адавай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) и кардикай хабар кьурла, ада (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “Бес, заз кIанзавачни, зун гзаф шукур ийидай Бенде хьана?!” Гьикьван зурба женг чIугун я им вичин нефсинихъ галаз!
Абу-Дардаъ (Аллагь рази хьурай вичелай) сагьабийди лагьана: “Эгер пуд шей авачиртIа, заз и дуньядал са юкъузни яшамиш жез кIандачир: Аллагьдин рекье цихъ къанихвал эх авун (сив хуьз), йифен кьулариз Аллагьдиз сажда авун ва рахадайла, хъсан емишар хкядайвал, къени гафар хкязавай инсанрихъ галаз ацукьун”.
Умар (Аллагь рази хьурай вичелай) халифади рагъдандин капI жемятдихъ галаз ийиз геж хьайила вичиз айиб авуна. И кар себеб яз ада чIехи са чил (адан къимет 200 виш агъзур диргьам тир) садакьа яз гана.
Али (Аллагь рази хьурай вичелай) халифади лагьана: “Инсанри чеб азарлубур яз гьисабзавай, амма гьакъикъатда азарлу тушир инсанриз Аллагьди регьим авурай. (Абур ихьтин гьалда чпин нефсерихъ галаз женг тухудайла (ибадатар ийиз, къадагъа авунвай краривай къерех жез ва икI мад) галат жезвайвиляй авай). Бязи диндар ксари акьван ибадатар ийизвай хьи, эгер абуруз са касди “пака Къияматдин югъ я” я лагьанайтIани, абурувай чпин ибадатрин кьадар артухариз жедачир”. И гафарай малум жезвайвал, диндар ксари ийизвай ибадатрин кьадар акьван чIехи тир хьи, алава ибадатар мад амачир. Яни абуру гьар юкъуз авай кьван вири ибадатар кьилиз акъудзавай.
Маса инсанрихъ (диде-бубадихъ, веледрихъ, вах-стхадихъ, гъуьлуьхъ-папахъ, мукьва-кьилийрихъ, къуншийрихъ, мусурманрихъ, кафиррихъ ва гьакIни гьайванрихъ) галаз эдебар.
- Диде-бубадихъ галаз эдебар:
Гьар са мусурман вичин диде-бубадихъ веледдин гьакъиндай еке ихтиярар авайдахъ ва абуруз гьуьрмет авун, муьтIуьгъ хьун, хъсанвал авун, абурун чIалаз тамашун важиблу тирдахъ инанмиш я. Диде-бубади велед чIехи авун, тербия гун, уьмуьрдин шегьредал акъудун патал гзаф зегьметар чIугвазва. Гьавиляй гьар са кас вичин диде-бубадиз шукур ва хъсанвилер авуниз мажбур я. Неинки са абуру чIугунвай зегьметар себеб яз, гьакIни и кар Аллагь-Таалади важиблу авунвайвиляй. Аллагьди диде-бубадиз муьтIуьгъ хьун, абуруз гьуьрмет ва хъсанвал авун эмирнава ва и кар Аллагьди Вичин гьакъиндай важиблу тир кардихъ галаз санал къалурнава.
Аллагь-Таалади лагьана: (17-сура, 23,24-аятар, мана): “Ва эмирнава ви Раббиди куьне садазни ибадат тавун са Вичелай гъейри, ва (эмирнава) диде-бубадиз хъсанвал авун. Эгер абурукай сад ва я кьведни ви патав кьуьзуьвилив агакьайтIа, (гьич) лугьумир (вуна) абуруз (кьведаз) “уф (эгь)!” Ва гьараймир (вуна) абуруз (кьведаз), ва лагь (вуна) абуруз (кьведазни) хуш (хъуьтуьл) гафар (гьуьрметдивди рахух)” — (23). “Ва агъуза (вуна жуван) умунвилин лув* абурун (кьведанни) вилик регьимлувализ (абуруз), ва лагь: “Рабби! Регьим ая абуруз (кьведазни), абуру зун аял чIавалай (сабур ва регьим авуна) тербияламишайвиляй” — (24).
Гьадисда Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьанва: “Хабар гудани за квез чIехи гунагьрикай виридалайни чIехибурукай?” Абуру лагьана: “Эхь, хабар це, я Аллагьдин Расул!”. Ада лагьана: “Аллагьдиз шерик гъун ва диде-бубадиз яб тагун (муьтIуьгъ тахьун)”. И вахтунда Пайгъамбар (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) кьуьнт яна агалт хьанвай ва ада дуьздиз ацукьна, давамарна: “Эхь! Ва табдин гаф лугьун, ва табдин шагьидвалун. Эхь! Ва табдин гаф лугьун, ва табдин шагьидвалун… Ада и гафар Абу- Бакрат сагьабийди вичикди “киснайтIа ам” лугьудалди тикрарна…” (Бухарий).
И гьадисда чIехи гунагьрикай лугьудайла “гIукъукъ -аль- валидайни” (диде-бубадиз яб тагун, муьтIуьгъ тахьун) къалурун патал “тукIун” мана авай гаф къейднава. Алимри гьисабзавайвал, виридалайни гъвечIи «яб тагун» диде-бубадиз, абуру, месела, “уф!” гаф лугьун я. И кардай къвезвай гунагь шариатдин къанунралди диде-буба тукIунин гунагьдиз барабар я. Гьавиляй чун вири мукъаят хьана кIанда!
Са гьадисда лагьанва: Ансаррикай са асгьаб атана хабар кьуна: “Я, Аллагьдин Расул! Диде- буба кьведни кьейидалай кьулухъ завай абуруз гьуьрмет, хъсанвал ийиз жедай са кар кьванни авани?! Ада (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “Эхь! Кьуд кар: абуруз кьведазни дуьа авун, кьведазни астагъфир авун, абурун икьрар кьилиз акъудун ва абурун кьведан дустариз гьуьрмет авун, абурулай къвезвай мукьва-кьиливилин алакъаяр хуьн. Абур кьейидалай кьулухъ гьа ибур я амайбур абуруз кьведазни гьуьрмет ийидай крарикай” (Абу-Давуд).
Играми газет кIелзавайбур! Диде- бубади лугьузвай вири эмирриз яб гана кIанда. Абуру эцигзавай къадагъайрикай вири крар яргъаз хьун герек я. Анжах са дуьшуьшда абуру лагьай гафунал, къалурай рекьел амал тийидай ихтияр ава: эгер абуру гунагь къвезвай кар авун буйругъзаватIа. Вучиз лагьайтIа гьадисда лагьанва: “МуьтIуьгъ хьун авач са махлукьдизни (халкьнавай затIуниз) -Халикьдиз асивализ”.
(Кьатl ама)
Ямин Мегьамедов,
диндин рекьяй алим
