(Эвел — 6-7, 9-12, 14-16, 19-24-нумрайра)

Сефердин эдебар

Мусурман касдиз сефер авун (яргъал рекьиз экъечIун) яшайишдин герек крарикай тирди чизва. Гьаж авун, умра авун, шариатдин чирвилер къачун, алишвериш авун, мукьва ксарал кьил чIугун патал сефер авун, рекьера хьун лазим жезва. Гьавиляй шариатди сефердин кардиз еке фикир ва метлеб ганва, адаз къанунарни эдебар тайинарнава. Гьар са мусурманди сеферда (рекьевайла) кьиле тухудай къанунар чирна ва амална кIанда.

1. Кьуд кьилин кпIар куьруь авуна кьве кьил капI авун. КпIар куьруь ийиз вич яшамиш жезвай хуьряй, шегьердай экъечIайдалай кьулухъ, та аниз сефердай хкведалди авуна кIанда. Эгер ам фейи чкада пуд йикъалай артух амукьиз хьайитIа, ада фидай-хкведай рекье кпIар куьруь ийида ва фейи чкада амукьайла, ада тамам кьуд кьилер ийида. Къуръанда лагьанва: (4-сура, 101-аят, мана): “Ва куьн рекьиз (сефердиз) экъечIайла, гунагь авач (квез бязи) кпIар куьруь авунин карда, эгер (квез) кафирвал авурбуру квез писвалдай (кпIуналлайла квел гьужум ийиз) кичI аватIа. Гьакъикъатда, кафирар квез ачух душманар я!”.

Анас сагьабийди (Аллагь рази хьурай вичелай) лугьузва, чеб Пайгъамбардихъ (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) галаз Мединадай Меккадиз сефердиз экъечIна ва Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) кьуд кьилин кпIар куьруь ийиз кьве кьил ийизвай, та чун элкъвена Мединадиз хкведалди (Насаий).

2. КIвачел алай затIарал пуд йикъан (ва йи­фен)­ къене масгьу ийидай ихтиярар ава. Али са­гьабийди (Аллагь рази хьурай вичелай) лугьуз­ва: “Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай са­лават ва саламар хьурай вичиз) чаз пуд югъ йи­­ферни галаз — мусафирдиз ва са югъ йифни га­­лаз — мукъимдиз авуна (сеферда авачир, кIва­­­­­­­­ле­ авай касдиз)” (масгьу ийиз — кьежей гъил вине­лай гуьцIиз кIвачин къапарин винелай) (Мус­лим)­­.
3. Эгер яд авачтIа ва я ам жагъуриз четин ятIа, таяммум ийидай (накьвадал гъилер-чуьхуьн къачун) ихтиярар ава. Къуръанда лагьанва: (4-сура, 43-аят, мана): “…Ва эгер куьн азарлу хьанватIа ва я сеферда (рекье) аватIа, ва я квекай сад гьажетханадай хтанватIа (къециз фенватIа), ва я куьне дишегьлийрив кянаватIа (папахъ галаз жинсвилин алакъа хьанватIа, ва я дишегьлийрив хкIунватIа) ва квез (беден чуьхуьз, гъилер-чуьхуьн къачуз) яд жагъаначтIа, (а чIавуз цин чкадал) куьн михьи накьвадихъ къекъуьгъ ва (ам куьне) куь чинривайни гъилеривай гуьцIа (“таяммум” ая). Гьакъикъатда, Аллагь афивалдайди, багъишламишдайди я!”
4. Сив гвайдаз рекье сив хкуддай ихтиярар ава. Къуръанда лагьанва: (2-сура, 184-аят, мана): “…Ва низ квекай а варз алукьайтIа (вуж квекай Рамазандин вацра аваз хьайитIа), къуй ада а вацран къене сив хуьрай, ва вуж азарлу яз хьайитIа ва я рекье аваз хьайитIа (ва гьавиляй сив хуьн тавуртIа) гьа кьадар сивер маса йикъара (хуьн лазим я)…”.
5. Гьайвандал акьахнаваз (атлу яз), улакьда аваз, гьинихъ ам элкъвенваз хьайитIани, сун­нат капI ийиз жеда. Ибн Умара (Аллагь рази хьурай вичелай) лугьузва, (мана): “Дугъриданни Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) суннат капI авуна (ам алай деве) элкъвей патахъ” (Муслим).

Нисинин ва рагъданин, гъетрен ва месин кпIар санал ийидай ихтиярар ава. КIандатIа рагъданин капI вилик авуна, нисининдахъ галаз санал авун ва я нисинин капI кьулухъ вегьена, рагъданин кпIунихъ галаз санал авун. Гьа икI — гъетрен капIни месин кпIунихъ галаз. И кар Муаз (Аллагь рази хьурай вичелай) сагьабийдин гафари тестикьарзава, (мана): “Чун Пайгъамбардихъ (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) галаз сефердиз гъазаватдиз экъечIна. Ада нисинин ва рагъдадин капI санал, гъетрен ва месин капI санал ийизвай” (Муслим).

Сефердиз экъечIунин эдебар

1. Вав вуганвай аманатар иесийрив вахкун ва ви патай масадаз хьанвай зулум крарин гьакъиндай абурувай гъил къахчун тIалабун (вучиз лагьайтIа яргъал сефер хаталу кар я, мумкин я, элкъвена хтун тавун).
2. Рекьин пар (суьрсетар) гьалалдикай гьазурна кIанда ва гьакIни гьалал нафакьа хизандизни туна кIанда.
3. Хизандиз, стхайриз, дустариз сагърай лу­гьун. Сефердиз физвайда амукьзавайбуруз и дуьа лагьана кIанда: “АставдигIукуму-лЛагьа аллазий ля тазигIу вадаигIагьу” (мана: “За Аллагьдал куьн ихтибарзава (тапшурмишзава) — Вичел ихтибарнавай (тапшурмишнавай) шейэр квадар (зяйи) тийидай”. Ва амукьзавайбуру рекье гьатзавайдаз икI лагьана кIанда: “АставдигIу-лЛагьа динака ва аманатака ва хаватима гIамалика” (мана: За Аллагьдал ихтибарзава (тапшурмишзава) ви дин, ви ама­натар ва ви амалдин (кардин) эхир). Ва гьакIни: “Заввадака-лЛагьу аттакъва ва гъафара занбака ва яссара лака аль-хайра гьайсу ма кунта” (Мана: Къуй Аллагьди ваз Вичикай кичIевал гурай, ви гунагьрилай гъил къачурай ва регьятаррай ваз хийир вун гьина хьайитIани). И крар вири Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисра къалурнава.
4. Сефердиз диндар юлдашар галаз экъе­чIиз­­ алахъна кIанда. Вучиз лагьайтIа Пайгъам­бар­ди (къуй Аллагьдин патай салават ва са­­ла­мар хьурай вичиз) лугьузва, (мана): “Эгер инсанриз чир хьанайтIа (сеферда) кьилди (текдиз) хьунин карда вуч (пис) крар аватIа, заз чизвай кьван крарикай, балкIандал (деведал) алай кас йифиз текдиз гьич фидачир” (Бухарий).
5. Рекье авай дестеди чпикай сад эмирвиле­ (башчивиле) хкяна кIанда. Гьадисда лагьан­ва, (мана): “Пуд кас рекьиз экъечIайла, къуй абуру­ чпикай сад эмирвиле тайинаррай” (Абу- Давуд).
6. Сефердиз экъечIдалди “Истихара-капI” авуна кIанда, Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин па­тай салават ва саламар хьурай вичиз) а кар­ авунин жигьетдай насигьат ганвайвал… (Бухарий)
7. Сефердиз экъечIзавай касди кIваляй экъечI­дайла и дуьа кIелна кIанда: “БисмиЛлягь, таваккалту гIала-Ллагь, ва ля гьавла ва ля къуввата илля биЛлягь. Аллагьумма инни агIузу бика ан адилля ав удалля, ав азилля ав узалля, ав азлима ав узляма, ав аджгьаля ав южгьаля гIалеййа” (мана: — Аллагьдин тIвар­цIелди, авач къуват са кар ийиз, ам (къуват ви­ри) анжах Аллагьдин патай я. Я Аллагь, за Ва­­вай зун хуьн тIалабзава: за (масад)­ ягъалмиш авуникай ва я зун ягъалмиш авуни­кай, ва за гъалатIда туникай ва я зун гъалатI­­да ту­никай, ва за зулум авуникай ва я заз зулум­ аву­никай, ва за (садаз) авам кар авуникай ва я заз сада авам кар авуникай…). Ахпа ада улакь­­да­ ацукьайла (ва я балкIандал, деве­дал акьахайла) лагьана кIанда: “Бисми-Ллягь, аль- гьамду лиЛлягь, Аллагьу Акбар, Аллагьу Акбар, Аллагьу Акбар. Субгьана-аллази саххара лана гьаза ва ма кунна лагьу мукъринина, ва инна иля Раббина ламункъалибуна. Аллагьумма инни (инна) асъалука фи сафарина гьаза аль-бирра ва-ттакъва, ва миналь-гIа­мали ма тарза. Аллагьумма гьаввин гIа­лейна сафарана гьаза, ва-атIви гIанна бугI­дагьу. Аллагьумма анта ссагьибу фи ссафар валь- халифату филь- агьли валь- мали. Алла­гьумма инни агIузу бика мин вагIсаи-ссафар, ва каабатиль- манзар, ва суиль- мункъалаб филь-мали валь-агьли валь-валади” (Абу-Давуд).

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим