Миллетчивилин вакъиайрин 30 йис

1980-йисарин юкьвара КПСС-дин ЦК-дин Генеральный секретарь М.Горбачева перестройкадиз, ачухвилиз (гласность) рехъ гана, законар бушарна. Идакай менфят къачуна, Союздин республикайра хсу­си сиясат тухуз эгечIна. Нетижада хей­лин республикайра миллетчивилиз кьил яна, гьамиша стхаяр хьиз яшамиш жезвай инсанар чуьруькрин гьерекатра гьатна. Гьа ихьтин татугай вакъиаяр­ Къазахстан Республикадани кьиле фе­на. Ина гзаф кьадар лезгийри кIвалах­завай: неф­тяникри, эцигунардайбуру, механизаторри… 30 йис идалай вилик ЦIийи Уьзенда ва маса шегьерра зегьмет чIугвазвай вишералди лезгияр кIва­лахар, кIвалер гадарна катдайбуруз (беженцы) элкъвена. Къе а мусибатдин йикъар гьа вакъиайрин шагьид хьайи отставкада авай полковник Масуб Магьмудова рикIел хкизва.

— Зун жуван уьмуьрдин чIехи пай патара акъудай кас я,- суьгьбетдив эгечIна Масуб Мавлудович,- гьавиляй датIана бейнида суалар арадал къведай. Вучиз чибур патара авайди я? Вучиз кIвал-югъ гадарна, яргъариз физвайди я? Мегер къариблухда къазанмишзавай са кьас фу гьа­кьван ширин жезвани? Гьелбетда, жавабар жагъурун са акьван четин кар тушир.

Лезги хизанар чIехибур тир. Вад, муьжуьд, цIуд, гьадалайни виниз килфетрикай­. Ихьтин хизан хуьн патални кутугай къа­зан­­жи кIанзавай. Гьайиф хьи, чкадал хъсан пул къведай кIвалах виридаз авачир. Гьавиляй хуьряй къецепатазни акъат­завай.

Къазахстандин Мангышлакдин областдиз (Шевченкодиз, ЦIийи Уьзендиз, Ера­­­­лие­водиз…) кIвалах жа­гъуриз гзаф лезгияр фена. 1978-йисуз зунни хизан га­лаз аниз финиз мажбур хьана. Закай профтехучилищедин преподаватель хьана. Ина зур йисуз физикадин тарсар гайи зун кIва­лахиз исправительно-трудовой колониядиз фена. 1986-йисуз Къазахстандин компартиядин 1-секретарь Кунаев къуллугъдикай азадна. Адан чкадал Колбин тайинарна. И кар къазахри чпин кьилиз лапIаш ве­гьей хьиз кьабулна. Алма-Атада­ же­гьил дестеяр майдандал экъечI­на. Колбинан чкадал къазах эцигун истемишиз. Къалабулухдин гьалар вири республикада арадал атана. Миллетчивилин сиясат гвайбуруни кьил хкажна. 1989-йисан гатун­ варцара и гье­рекат лап вини кIвачиз акъат­на. ЦIийи Уьзендани къазахри ма­са миллетрин векилриз басрух гуз гатIунна.

Лагьана кIанда хьи, бинедай ЦIийи Уьзенда къазахар тIимил авай. НафтIа­дин мяденра ва карханайра кIвалах­за­вайбур урусар, лезгияр, чеченар, азербайжанар ва масабур тир. 1986-йисалай ше­гьердиз масанрай гзаф къазахар (же­гьи­лар) хтана. 1989-йисуз тухвай переписдин делилралди, ЦIийи Уьзенда яшамиш жезвай 55751 касдикай къазахри 57 процент, урусри 18, лезгийри 11, чеченри 3,5, азербайжанри 2, украинвийри 1,4 процент тешкилзавай.

Зи хизан шегьердин юкьва яшамиш жезвай. Чи кIвалерин патав кьве кинотеатр, кьуьлердай майдан, туьквенар, профтехучилище гвай. Ара-ара чкадин ва маса миллетрикай тир жегьилрин арада акьунар жезвай. 1989-йисан 16-июндин нянин сятдин 10 тир. Зун телевизордиз килигзавай. Юлдашни аялар гьеле куьчеда амай. Гуьлагъа гъалаба кваз хтана ва ада заз кьуьлердай майдандал къазахарни кавказвияр кукIунар хьанвайдакай лагьана. Заз анал физ кIан хьана. Куьчедиз кам ве­гьез агакьнач, чи подъезддиз къазахрин­ гадайрин са кIеретI гьахьна. Зун кьулухъ элкъвена. Ахпа чир хьайивал, мили­цио­нерар калтугайла катнавайбур тир абур.

Йифен кьулариз куьчейриз къазахрин жегьилрин хейлин кIеретIар экъечIна. Абуру вири куьчейра “къурабаяр, чи чиле­лай квахь хъия” лугьуз, ван туна. Машин­риз цIаяр яна. Милиционерар атана, абуруз чукIукI лугьуз гьараярна, гьатта цавуз гуьллеярни ахъайна, амма къазахриз кичIе хьанач. Милиционерар хъфена. Идалай виликни са шумудра зи почтадин ящикдиз “инай хъвач” лугьуз кхьенвай чарар вегьейди тир. Гила абуру са куьни­хъайни къурхулувал авачиз истемишзавай. Къазахрин са шумуд кIеретI­ди, яракьар къа­къудунин мураддалди, шегьердин ОВД-дал гьужумна. Гена дежурный милиционерри абуруз кьулухъди рум гана ва малумарна: эгер сад вилик атайтIа, яда, рекьида. КIеретIар масанихъ фена.

Къалабулухдин йиф тир. Чавай бегьем­ ксуз жезвачир. Йифен кьула­риз чи кIва­лерин гьаятдиз 60-70 къазах атана. Зи фикир сад тир, тепилмиш хьайитIа, хизан хуьда. Зунни Гуь­лагъа нажахар гваз сад ракIа­­рихъ, сад айвандик акъвазна. Эгер кIвализ гьахьиз хьайитIа, чна чавай жезвай кьванбур рекьида лагьана. Са ара­ди­лай ракIар гатана, зенг яна, чун ди­къет­лу хьана. “Масуб Мавлудович” лагьа­на заз эверайла, за ра­кIар ахъайна. Йифен мугьман капитан Хворостов Александр тир. Ада лагьана хьи, колониядин начальникди вири къуллугъчияр кIватIза­ва. За ксанвай аялар къарагъарна ва чун вири колониядиз фена. Иниз вири офицерар кIватI хьанвай. Начальникди чи вилик эцигай везифа сад я: миллетчи кIере­тIар колониядиз ахъай тавун.

Къазахри чпин квартирайрин ракIарин ручкайрихъ яру лентер акалнавай, чпиз хасаратвал тагун патал. Чи дишегьлийривай, аялривай куьчедиз, туьквенриз экъе­чIиз жезмачир. Ихьтин гьалара лезгияр, чеченар, ингушар санал кIватI жез эгечI­на. Къазахрикай чеб, хизанар хуьн патал. Чи те­реф урусрини хуьзвай. Гьа и йи­къара мил­летчийри кIвалахдилай кIва­лиз хъфизвай кьве лезги кьена. Са кавказвидин уьмуьрдин юлдашди, итимни кIвале авачирла, кIвализ гьахьай кьве къазах тфенгдай яна кьена. Чи дестейрини гьар са уламда къазахрив нагьакьан крар ийиз тазвачир. Амма къалмакъал, басрухар куьтягь жезвачир. Чи гадайрикай бязибуру чпин хизанар Ватандиз рахкурна. ЧIуру гьалариз­ гьукуматдини фикир гана. Шегьердиз Бакудай, Алма-Атадай, Москвадай къенепатан кьушунрин частар ракъурна. Атанвайбурук хейлин кавказвиярни квай. Чна абурухъ галаз гьалар лап къизгъинбуруз эл­къвейтIа, къазахрикай чибур хуьдай планар янавай. Гена ахьтин чкадал атанач, тахьанай­тIа, гзаф инсанар телеф жедай.

17-июндиз кавказвияр горкомдин вилик кIватI хьана. Инал областдайни жавабдар векилар атанвай. Чи гадайри малумарна: “Арадал са затIни алачиз кьил хкажнавай миллетчияр секинара, тахьай­тIа, чна чаз чидайвал ийида”. Партиядин чIехибуру кавказвийривай секин хьун тIалабна ва месэла чпи гьялдайди хиве кьуна. Амма месэла регьятди тушир. Са шумуд йикъалай “Прогресс” туьквендин вилик са шумуд виш кас къазахарни кавказвияр къалриз акъатна. Эгер абурун арада къенепатан кьушунрин дестеяр гьахь тавунайтIа, еке ягъунар, кьиникьар арадал къведай. Къазахар секин жезвачир. Абуру куьчедай маса миллетдин инсанар акунмазди, абуруз къван гузвай. Гзафбурувай кIваляй экъечIиз жезвачир.

За жуваз суал гузвай, вучиз къазахар кав­казвийриз акси я? Виликдай икI тушир эхир. Абуру чка-чкадал тикрарзавай: шегьерда вири кавказвийрин гъиле ава: базарар, туьквенар, карханаяр… Гьа­къикъат икI тушир. Гьа вахтунда горкомди­ гьазурнавай делилар ихьтинбур тир:  Ше­гьер суьрсетдалди таъминарзавай хиле 1352 касди­ кIвалахзавай. Абурукай 805 кас къазахар, 167 — лезгияр, 161 — урусар, 60 — ингушар, 38 — чеченар тир. Складра, базайра кIвалах­завайбурун 70 процент къа­захар тир. Обще­ственный хуьрекар недай карханайра­ кIва­лахзавай 498 касдикай 225 кас гьабур тир.

Кардин кьил масана авай. Республикада миллетчивал гьа вахтунин сиясатдиз­ элкъуьрнавай. Чкадин инсанриз кавказвийри чеб викIегьдиз тухун, чпикай къурху тахьун, яргъарай атана итимвилелди яшамиш хьун, кооперативар, хсуси карханаяр ачухун хушзавачир. Перестройкадин вахтунда Туьркмениядай, Уьзбекистандай шегьердиз гзаф къазахар хтанвай, амма абурулай нафтIадин мяденра ва карханайра кIвалахиз алакьзавачир. Гьавиляй кIвалах авачиз амукьнавай. Нетижада абуру къал акъудна.

Гьелбетда, вири инсанар намуслубур, зегьметдал рикI алайбур, инсанвал квайбур жедайди туш. Кавказвийрикни нагьакьан крарин иесияр, спекулянтар, алверчияр, даш-баш къачунал рикI алайбур, чкадин инсанар кваз такьазвайбур, кукIун-чухунал рикI алайбурни квай. Ахьтинбуруз килигна вири халкьарик тахсир кутун, абуруз чи чилерилай хъвач лугьун гьич дуьз кар жезвачир. Амма миллетчи идеологри гьа идакай менфят къачуна ва “къазахрин чил — къазахриз” лозунгар гваз же­гьилар майданрал акъудна. Им ерли рехъ гана кIанзавай кар тушир. Чна, лезгийри, чеченри, урусри ва масабуру гьа республика патал зегьмет чIугвазвай эхир. Гьакъисагъвилелди, намуслувилелди.

1990-йисузни къизгъинвилер акьалтI­нач. Гьалар гена четинбуруз элкъвена. Ше­гьердин вири кар алай чкаяр къазахрин­ гьиле авай. Абуру гьар са уламда, гьар юкъуз масанрай атанвайбур кIеве твазвай, рагъ алай югъни чIулаварзавай. Куьлуь-куьлуь чуьруькарни давам жезвай. Эхир кьил ахьтин чкадал атана хьи, РСФСР-дин, Къазахстандин ва Дагъустандин гьукуматар къаришмиш хьана, агъзурралди чи ватанэгьлияр самолетра аваз Махачкъаладиз хкана. Абур катайбуруз элкъвена. Сифте вахтара кесибрив гьукуматдин патай куьмекарни агакьначир. Ахпа чкадин районрин, хуьрерин кьилевайбуру чпелай алакьдай куьмекар, кIва­лер эцигдай чилер гана.

Мангышлак областдин чIехибур ахпа кIе­ве гьатна. НафтIадин мяденра кIвалах­дай ксар кIанзавай эхир. Абуру Дагъу­с­тан­­­диз­ векилар рекье туна лезгийриз ­кьулухъди эл­къуьгъ лугьуз. Гьелбетда, хъфей­­­бурни хьа­на. Инра тайин кIвалахар авачирвиляй.

Гьихьтин гьукум хьайитIани, агьалийривай законрал амал авун, дуьзгуьн кIва­лах авун истемишзавайди я, нагьакьан крарал сергьятарни эцигзавайди я. Герексуз азадвилер гайила инсан кьадакьрайни акъатзавайди я. Патал физвай гьар са касди и истемишунар фикирда кьуна кIан­да. Чкадин законрал, адетрал амал, халкьдиз гьуьрмет авун, итимвилелди тухун, я жува масадакай, я жувакайни масада ягьанатар хкуддайвал тавун. Намуслувилелди яшамиш жезвай, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай кас вичин ва масабурун виликни гьамиша вине жеда. И кар къени Къазахстан Республикада баркаллувилелди ва лайихлувилелди кIвалах­завай лезгийри успатзава.

30 йис идалай вилик ЦIийи Уьзенда кьиле фейи къалабулухдин вакъиайриз перестройкадини, гласностдини, миллетчивилин сиясатдини, руководителринни зегьметчи халкьдин арада фер гьатунини ва гьа са вахтунда инсанрик квай чIуру хесетрини, амалрини таъсирна. Къуй мад ихьтин агьвалатар чи ватанэгьлийрин кьилел татурай.

Нариман  Ибрагьимов