Дуьньядин саки вири халкьари хьиз, лезгийри лап къадим заманайрилай инихъ аялрин чирвилериз, ахлакьдиз, къаш-­къаматдиз, зегьметдин ва гуьзелвилин гьис­се­риз кьетIен фикир гузва. Нетижада халкьдин тежрибада ва гзафни-гзаф лезги чIала тербиядин такьатри дурумлу чка кьунва­. Чаз кIелзавайбурун фикир ихьтин такьат­рикай сад тир мисалрал желб ийиз кIан­за­ва. Лезгийри лугьуда: “Бубайрин ми­салар гафарин кьадарар я”.

Лезги халкьдин са кьадар мисалра аялдик инсанвилин хесетар кутунин карда важиблу чка зегьметди кьазвайди къалурзава. “КIвалах инсандин намус я”, “Сенят инсандин хазина я”, “Зегьмет, зегьмет, мад зегьмет”, — къейдзава мисалра. Идахъ галаз сад хьиз, лезги халкьди мисалрин куьмекдалди темпеларни гьиллебазар русвагьзава: “Недайла, чIехи тIур кьада, кIва­лахдайла , — серин кьур”, “Балугъ кIанида тум це твада”, “Ксай месик чими иситIа кIан жемир”.

Къачун чна ихьтин мисалар: “Ваз кIан­датIа виртни фу, къачу гъиле пер, кьусу”, “Вирт, вирт лугьуналди сив ширин же­дач”, “Накьан йикъан гьисабдай кIвалаха”. И мисалри инсандин яшайиш, тIуьн-хъун, мал-девлет ва аваданвал зегьметдилай аслу тирди кIевелай тестикьарзава.

Неинки зегьмет чIугуниз, гьакI зегьмет  чIугунин тайин вахтунал амал авунизни лезги халкьди зурба фикир ганва. И жигьет­дай чпихъ еке метлеб авай ихьтин мисалар машгьур я: “Гатуз юрфар чими тавурдавай хъуьтIуьз юрфар чими ийиз жедач”, “ХъуьтIуьн гьазурвал — гатуз, гатун гьазурвал хъуьтIуьз авуна кIан­да”, “Ахпани кьий, пакани — кIвалах гъиле-гъилди авуна кIан­да”, “Пака лагьай миргихъ тум хьанач”, “Къенин кIвалах пакадал вегьемир” ва мсб.

“ТIимилни хьуй, гьангула хьуй” мисалди гьар са кIвалахдив дикъетдивди, рикI гваз эгечIун ва гьар са кар хъсан ери аваз акьалтIарун лазим тирди къалурзава­.

Халкьдин педагогикада зегьметди­хъай катзавайбур беябурзава, абурал хъуьруьнарзава: “Вири — меле, Мегьрибан — регъве”, “Са юкъуз кIвалах, кьве юкъуз рагъ гуз цлахъ”, “Вири цана хьайила, Мелик кIвале ава”, — лугьузва мисалри.

Лезгийри вири девирра сеняткарвилиз еке къимет гуз хьана. “Гьар са кардиз вичин устIар ава”, “УстIардин гъилер къизил я, ашукьдин бейтер кьезил”, “Ус­тIардин гьунар алатрилай аслу я”, “УстIар кардалди чир жеда”, — лугьузва халкьди.­

Лезги халкьдин педагогикада къейдзавайвал, кар алакь тийидай, зегьметдал рикI алачир инсандин гъилери хъсан нетижаяр гудач. “Алакь тийидай кар гъиле кьамир”, “Крчар эцигиз алахъайла, япарни алатна”, “Лит къуьнуьхъ хьуналди чубан жедач”.

Халкьдин тежрибади къалурзавайвал, къимет инсандин гуьрчег, цIалцIам гафариз ваъ, тамамарзавай кIвалахдиз, агалкьунриз, намуслувилиз, баркаллувилиз ва инсанпересвилиз гана кIанда. “КIвалах тавур перци муьрхъ кьада”, “Игит кьейила, тIвар  амукьда, устIар кьейила, — кар”, гуьзетнава лезгийри.

Халкьдин педагогикадин кьетIенви­ле­рикай садни гафарив, чIалав мукьуф­дивди эгечIун я. Месела: “Гьар са гафунихъ вичин чка ава”, “РикIин куьлег мез я”, “Ширин меци гъуьлягъ тIеквендай акъуд­да”, “Эвела фикир ая, axпa paxyx”.

Лезги халкьдин виш йисарин тежрибади къалурзава хьи, аялдихъ галаз сих ала­къада авачиз, адаз тербия гуз жедач. Гьа ихьтин алакъа хуьдай чIавуз аялдин кьилиз таъсир ийизвай, адан къилих арадал гъизвай тербиядин важиблу алат сабурлу, кутугай гаф я. ИкI эгечI тавуртIа, га­­фари чIу­ру таъсир ийидайди, гаф кьабулзавайдан рикIе чIуру фикир твадайди мисалрай малум жезва: “Турунин хер сагъ хъжеда, гафунин хер сагъ хъжедач”, “Гъилин хер фад алатда, мецин хер — геж”, “ЯкIву атIудач, гафуни атIуда”.

Тайин тирвал, аялдин хесетрин, амалрин, гележегдин ахлакьдин бине хизанда эцигзава. Аялрин гележег хизан гьикI яшамиш жезватIа, ана гьвечIи-чIехидан зегьмет, тербиядин кIвалах гьикI эцигна­ватIа, гьадалай аслу я. РикIелай алудна виже къведач: гьар са аялди вичин диде-бубадин амалрилай, хесетрилай, кар-кеспидилай чешне къачузва, хъсандини писди вичик памбагди хьиз кужумзава. “Куруна вуч аватIа, тIурунизни гьам къведа”, “ЦIуьр­нуьгъ­риз хух ийиз вакIавай чир жеда”, — лу­гьузва халкьди.

Адет яз, аялар чIехи авуна, дуьз рекье тур хизанриз халкьди виниз тир къимет гузва. Гьуьрметлу хизанда вердиш хьайи аяларни тербиялубур жеда. И фикир лезги халкьдин са кьадар мисалри тестикьарзава: “Дидедиз килигна рушал эвленмиш хьухь”, “Гада — бубадал, руш дидедал­ къведа”. Эхиримжи мисалда аял тербияламишунин карда дидедизни бубадиз чпин махсус буржиярни авайди къейдзава. Идахъ галаз сад хьиз, халкьди дидедин тер­бия деринди ва фад кужумдайди яз гьисабзава.

Аял тербияламишунин карда бубади кьуна кIанзавай чкани гъвечIиди туш. Неинки лезгийри, гьакI саки вири халкьари лугьудайла ва кхьидайла аялдин тIвар­цIихъ бубадин тIвар гилиг хъийизва: Мегьа­медан хва Али (Али Магомедович), Расулан руш Пери (Пери Расуловна) ва мсб. Бубади аялдиз ийизвай таъсир гужлуди тирди дидейрини гьисс ийизва. “Дахдиз лугьуда гьа”, “Бубадиз хабар хьайитIа, чир жеда ваз”, — лугьуда чIу­ру кIвалахар ийизвай аялриз дидейри. Гьа иниз килигна, бубади аялдиз дуьз рехъ къалурдайла лугьузвай келимаяр аялдин яшдив кьадайбур, гьахълубур хьун лазим къвезва. Лугьузвай гафуни тек са касдиз ваъ, гьакI яб гузвай вирибуруз тамам таъсир авун герек я. “Тараз якIв яда, тамуз ван хьуй лугьуз”, “Чка тийижиз цайи тар экъечI тавун мумкин я”, — кьатIанва лезгийри. Аялрихъ галаз рафтарвал авунин жигьетдай  дидедизни бубадиз гьикьван чпин хсуси къайдаяр аватIани, санлай къачурла, тербиядин пис-хъсанвилин патахъай жаваб кьведани сад хьиз гана кIанзава.

Халкьдин педагогикада аял тербияламишунин карда важиблу чка къуни-къуншийри, мукьва-кьилийри, вири жемятди кьазвайдини къалурзава. “Нехирдиз ягъ тавунмаз, яц жедач”, “Эгер кьве балкIан санал кутIунайтIа, абуру сада-садан я ранг кьада,  я — къилих”, — къейдзава лезгийри.

Дидеди, бубади, чIехида, агъсакъалди — гьар ни гузвай тербия хьайитIани, ам ан­жах са гафара аваз хьана кIандач, гафа­­рин къуват тестикьарун патал инсан агъа­дай, вилериз аквадай крар арадал алаз кIанда. Хизанди ва вири тербиячийри и кардиз фикир гун аялдин ахлакьдин ери дуьзгуьнламишунин важиблу шартI я.

Лезги халкьдин педагогикади сифтени-сифте аялдик хатур-гьуьрметдин гьиссер кутун важиблу тирди къалурзава. Ди­де-бубадиз, гъвечIи-чIехидаз, дишегьлидиз, кьуьзуьдаз, яшайишдин багъда чранвай агъсакъалдиз гьуьрмет ийидай ишараяр чир хьун — им  тербиядин са дережадив агакьун лагьай чIал я. Идан гьакъиндай халкьди лугьузва: “ЧIехиди авачир кIвале берекат жедач”, “ЧIехидан гаф атIу­мир”, “Инсандин гьуьрмет вичин гъиле ава”, “Гьуьрмет авай чкада берекатни же­да”, “Жувалай чIехи къванцелни меслят гъваш”. Идахъ галаз сад хьиз, халкь­дин педагогикади эдебсуз, гъвечIи-чIехи тийи­жир, диде-буба рикIелай ракъурзавай инсанар негьзава. “ЧIехидаз яб тагайди чIехи баладик акатда”, “Бубадиз аксиди баладик акатда”, — лугьузва халкьди.

Аквазвайвал, аял гьахълу рекьеллаз тербияламишун диде-бубайри, гъве­чIи-чIехибуру ва гьакI вири тербиячийри и кар патал яратмишзавай шартIа­ри­лай аслу я. Эгер и шартIар къулайсузбур хьайитIа, чIуг­вазвай зегьметди менфятлу нетижаяр гудач. Ихьтин шар­тIа­риз кьетIен фикир гун халкьдин педа­гогикадин истемишунрикай сад я. “Пис къуншиди итим русвагьарда”, “Тикедин дустунихъ вафа жедач”, “Пехилдакай дуст кьамир”, “Къунши къени хьайила, кьецIи рушни гъуьлуьз фида”, — лугьуз­ва мисалра.

Халкьдин педагогикади аялрик ягь-намусдин, гьахълувилин гьиссер кутуниз эверзава. “Намуссузвилелди яшамиш жедалди, намуслувилелди кьиникь хъсан я”, “Гьая авачирдахъ иманни жедач”, “Инсанвал маса къачуз жедай затI туш”, — малумарзава лезги халкьдин ахлакьди.

Идахъ галаз сад хьиз, вафалувилиз, игитвилиз ва уьтквемвилиз эвер гузвай мисалрини важиблу чка кьазва. “Шив кьейила, пурар амукьда, игит кьейила, -тIвар”, “Игитдин суфра ачух жеда”, “Итим садра ре­кьида, кичIеди — вишра”, “Алчах яз амукьдалди, викIегьвилелди кьиникь хъсан я”, — лугьузва халкьди. Акси яз, ажуз рикI авайбур негьзава: “Къуьрен рикI авай аждагьан”, “Ягъиз тежедайда чIехи къван кьада”, — лугьузва  мисалра.

Лезгийриз къадим заманайра чирвал, тербия гудай мектебар хьаначтIани, халкьди чирвилериз, кIелуниз, зигьиндиз, акьулдиз зурба къимет гуз хьана. И фикирни чи мисалра мягькемдиз гьатнава. Месела: “Акьул бармакда ваъ, кьиле кIанда”, “Фагьумсуз аслан фад фура гьатда”, “Акьуллудакай — зарар, дилидакай хийир жедач”…

Бубайрин мисалар зурба къуват авай тербиядин такьатар я. Са куьруь макъалада чавай и такьатрикай виридакай рахаз хьанач. Иниз килигна, акьалтзавай несил хизандиз, тухумдиз, хуьруьз-кIва­лиз, жемятдиз, жуван ватандиз вафалу яз тербияламишун патал халкьдин педагогикадин такьатриз важиблу фикир гана кIанда. Гьа икI, аялар тербияламишунив, халкьдин ахлакьдин фикиррал, истемишунрал, къайдайрал амал аву­на, мукьуфдивди эгечIайтIа, диде-бу­байри, муаллимри ва гьакI вири общест­вен­ностди аялриз тербия гун патал гьар юкъуз­ ­чIугвазвай зегьметди менфятлу нетижаяр гуда.

Шайдабег  Мирзоев,

РФ-дин кьилин школадин гьуьрметлу работник,

просвещенидин отличник