И мукьвара дуьшуьш хьайила, зини Мукаил Изберовичан арада ихтилатар сифтени-сифте чна са йисара кIелай Докъузпара райондин Филерин юкьван школадикай, тарсар гайи муаллимрикай, и хуьруьн мугьманперес жемятдикай хьана. Гъепцегьай къвезвай аялар хъсандиз кIелзавайбурукай тир. Мектебдин директор Бегьер Велибегова соб­ранийрал абур амайбуруз чешне яз къалурдай, иллаки  Мукаилан  тарифардай.

— Урус чIалай захъ хъсан чирвилер авайди­ акурла, — ри­кIел хкизва Мукаил стхади, — химия­дин тарсар­ ­гузвай къалажухви муаллим Ку­ругъ­лиев­ Ба­ладина аяндарвилелди лу­гьудай: “Мукаил, урус чIалан ва муькуь тарсарни ваз хъсан­диз чидатIани, гьар гьикI хьайи­тIани, вун хи­миядинни биологиядин факультетдиз гьахьдайди я”. Дугъриданни, гьакI хьунни авуна.

— Яда, зазни филфакдиз гьахьун теклифайди гьа Баладин муаллим я, — хиве кьуна, жу­­ван нубатда, зани. — ИкI, армияда къуллугъзавай 1964-йисан июль тир. ДГУ-дин тарихдин факультетдиз экзаменар вахкудай мумкинвал хьун патал зун армиядай вахтуналди аххъайнавай. Имтигьанар вахкуз та­хьайтIа, Дагвоенкоматди элкъвена патарив гвай са частуниз рахкурзавай. 31-июль. Ма­хач­къаладин паркуна Баладин муаллимдиз зун акуна. Чун, гьелбетда, гзаф шад хьана. Ада завай хабарар кьуна. Тарихдин факультетдик экечIиз кIан­завайди чир хьайила, касди лагьана: “Аниз  кьабулзавайди са 20-25 кас я, чебни — асул гьи­сабдай райкомрин работникар. Еке конкурс жеда. Вуна, исятда фе­на, анай доку­ментар вахчу ва Даггоспединститутдин филфакдиз вахце”. За гьуьрметлу муаллимди лагьайвал авуна. Хъсанни­ хьана. Камаллу инсан тир. Аллагьди рагьметрай вичиз.

Мукаила суьгьбет авурвал, ам Докъузпара райондин Гъепцегьрин хуьре 1941-йисан 23-сентябрдиз дидедиз хьана. Гуьгьуьллудаказ фронтдиз фейи буба 1944-йисуз телеф хьана. Избер Ватан хуьз фидайла, Мукаил анжах пуд варз хьанвай аял тир. Залум дяведи гьикьван аялрин, инсанрин кьисметар “регъверик” кутуна!..

Кьве хва кIвачел акьалдарун патал диде­ди (Бажиди) гзаф зегьметар чIугуна, колхозда вири кIвалахар тамамариз хьана, рух­вайрини — Яралидини Мукаила адаз чпелай алакь­дай вири жуьредин куьмекар гузвай. Абур зегьметда лигим хьана.

Мукаила хайи хуьре ирид йисан мектеб, Филерин  юкьван школа хъсан чирвилер аваз акьалтIарна. 1959-йисуз армиядин жергейриз эвер гайила, жегьилди Новороссийскда, ГДР-да, Ленинграддин военный округда къуллугъна. Старший сержантдикай взводдин командирдин заместитель хьана. 1962-йисан гатуз женгиниз гьазурлухвилин отличник вуздиз  имтигьанар вахкун патал армиядай Дагвоенкоматдин ихтиярдиз рахкурна. Экзаменар агалкьунралди вахкай адакай ДГУ-дин химиядинни биологиядин факультетдин студент жезва. Гьа сифтедилай башламишна, лап хъсандиз кIелиз, виниз тир стипендия къачуз хьана. Комсоргди, шикил вуздин Гьуьр­метдин доскада авай студентди,  гьеле 3-кур­суна авайла, илимдал  машгъул хьуникай фикирзавай.

1967-йисуз ДГУ куьтягьай жегьилди са йи­суз  Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийи­хуь­руьн мектебда кIвалахна. Гуьгъуьнин йисуз аспирантурадиз гьахьна, Мукаил Изберовичакай ДГУ-дин биохимиядинни биофизикадин кафедрадин аспирант жезва. Кандидатвилин диссертация вахтундилай вилик гьазурна, агалкьунралди хвена. Гъепцегьрин хуьряй акъатай сад лагьай алим. Жегьил алим ДГУ-дин илимдинни ахтармишунрин цIийиз  тешкилнавай сектордин начальниквиле тайинарна, ам гьакI биологиядин факультетдин преподавателни тир.

А йисара дуьньяда ислягьвилин даях тир къудратлу Советрин Союзди Азиядин, Афри­кадин, Латиндин  Америкадин гзаф уьлквейриз гьар жуьре рекьерай куьмекар гузвай, гьа жергедай яз — пешекарар гьазуризни. ИкI, Моск­вада М.Торезан тIварунихъ галай къеце­патан чIалар чирдай госпединститутда  М.Мукаилов Гвинеядиз  — анин меркез Конакри ше­гьердиз фин патал гьазурна, яни ада ана френг чIал чирна, и чIалал лекцияр кIелиз же­дайвал. Франциядин виликан колония хьайи а уьлкведа гьа чIалал рахазва. Конакрида Мукаил Изберовичакай политехинститутда сифте кафедрадин заведующий, гуьгъуьнин кьве йисузни заведующийни хьана, де­канни. Алимди кIелдай пособияр чапдай акъудна, са жерге макъалаярни кхьена. Ина ада  чIугур гьакъи­сагъ зегьметдиз къимет гун яз, Гвинеядин гьукуматди алимдиз чухсагъу­лар малумарна, ана авай чи посольстводин патай ам Гьуьрметдин грамотадиз лайихлу хьана.

Ватандиз хтайла,  М.Мукаилова ДГУ-дин нейрохимиядин илимдинни ахтармишунардай лабораторияда кIвалахна. 1979-йисуз кIва­лахиз ДГПИ-диз фейи алимди ана 1993-йисалди зегьмет чIугуна. Ахпа ДИПКПК-да педагогвилин кадрияр аттестация ийидай кабинетдин кьиле акъвазна. И чIавуз Мукаил Изберовича кьилин категория къачуз кIанза­вайбурун кIвалахриз анализ гудай экспертрин советар ва дестеяр тешкилна. 1995-йисан апрелдиз ам профобразованидин рекьяй­ проректорвиле ва Республикадин цIийиз тешкилнавай кIелунринни методикадин центрадин директорвиле тайинарна.

М.И.Мукаилов илимдин 130-далайни гзаф макъалайрин, кIелдай пособийрин, программайрин автор я. Абурукай яз, кIуьд ингилис ва френг чIаларал чапнава: “Витамины”, “Биохимия нуклеиновых кислот”, “Альколоиды”, “Биохимия брожений”, “Ферментативная кинетика”, “Практикум лабороторных работ по биохимии”, “Пищевая ценность плода хлебного дерева”, “Пищевая ценность и использование кокосового молока  в  детском питании”­. Алим биохимиядин, физиологиядин, проф­образованидин  рекьяй жуьреба-жуьре конференцийрал, симпозиумрал экъечIна рахана. АПО-дин член-корреспондент Мукаил ­Изберович гзаф йисара образованидин хиле президентдин грантрай эксперт яз хьана.

М.Мукаилова хейлин дипломникар гьазурна, илимдин кIвалахриз, кандидатвилин диссертацийриз рецензияр кхьена.

Алимдин гзаф йисарин намуслу зегьмет гьуьрметдин грамотайралди, пулдин премийралди, “РД-дин лайихлу муаллим”, “РФ-дин кьилин профобразованидин  Гьуьрметлу ра­ботник” тIварар, “Зегьметдин ветеран” знак гуналди къейднава.

Мукаил Изберовичани адан уьмуьрдин юлдаш, ДГУ-дин бухгалтервилин гьахъ-гьисабдинни финансрин, контролдин управленидин кар алай бухгалтервиле яр­гъал йисара кIвалахай (47 йисуз) Тамам Мейла­новна­ди чпин гьуьрметлу хизанда хвани руш тербияламишна. Тамам Мейлановна РФ-дин илимдин ва образованидин министерстводин Гьуьр­метдин грамотадиз (2009), “РФ-дин кьилин пешекарвилин образованидин гьуьрметлу работник” тIварцIиз (2016) ва знакдиз ла­йих­лу хьана.

Абурун руш Фаридади медучилищени акьал­тIарна, ДГУ-ни. Ада Махачкъалада ЭКО “Фе­мили” клиникада кIвалахзава. Фаридадин руш Аминади Москвада Сеченован тIвару­нихъ галай медуниверситет акьалтIарна. Исят­да акушервилинни гинекологиядин рекьяй ординатурада ава. Фаридадин хва Рзаханани кьилин кьве образование къачунва: ДГУ-ни акьал­тIарна, Москвада энергетический институтни. Магистратурада 2-курсуна ава.

Кьилин кьве образование къачунвай Леонид Мукаилович Москвада”Электроника” АО-дин юридический отделдин начальник я. Адан хва Хажимурада сифте юридический колледж акьалтIарна, ам гила ДГУ-дин юрфакдин 4-курсунин студент я. Асланани Бажи­ди (кьветхверар) Москвада кадетрин школадин 8-классда кIелзава. ЧIехи бубани чIехи диде птулар тир Саида ва Адама шадарзава. Аквазвани, и баркаллу хизанда шумуда кьилин кьве-кьве образование къачунва­тIа, кьве-кьве вузар акьалтIарнаватIа! Ибур регьятдиз жезвай крар туш, вилик кьетIи къаст эцигна, гьакъисагъвилелди зегьмет чIу­гу­нин нетижа я. Эхь, зегьметди инсан къалурда хъсан, инсан эвелни-эвел зегьметда я гуьзел­ гьавайда лугьузвач. “Инсан гьикьван­ гзаф савадлуди ятIа, ам хайи ватандизни гьа­кьван хийир авайди я”, — кхьенай А.С.Грибоедова. Ингье гьуьрметлу Мукаиловрин хизан гьа  ихьтинбурукай я. Баркалла!

Чи республикадин меркезда гъепцегьвийрин 90-далай гзаф хизанар яшамиш жезвалда. М.Мукаилова кьил кутуналди, абур агудна, “Гъепцегь” общество тешкилна.  1993-йисуз ам анин председателвиле хкяна.

Юбилейдин вилик зи дустуни мад са баркаллу кар кьилиз акъудна: чи газетдин 33-нум­рада гьуьрметлу Н.Мегьамедрасуло­вади кхьенвайвал, хуьруьн тарих, гъепцегьвияр хъсандиз чизвай халис ватанпересди, гражданинди кIел­дайбуруз хъсан савкьат — ядигар багъишнава — пара хъсан ктаб  “Гъепцегь-наме”. Мубаракрай!

Зини алимдин арада, гьелбетда, газетдикайни ихтилат хьана.

— Чи газет сифте хуьре авай стхади кхьизвай, — суьгьбетзава Мукаил Изберовича. — За лагьайтIа, ам  1968-йисалай кхьизва, кIелза­ва. КIелзава  лагьайла, гьакI чарар тупIалай ийизвач, яни, вил яна, анихъ гадарзавач. За газетдин гьар са чин  цIарба-цIар дикъетдивди кIелзавайди я. Гзафни-гзаф вуч бегенмиш я заз адан чинра? Критикадин ма­къа­лаяр, тIебиат хуьниз талукьарнавай материалар, гьакIни цIийи шиирарни кроссвордар. Гаф кватай чкадал талгьана жедач. Бязи кросс­вордра гъалатIриз, дуьз тушир гафар къалуруниз рехъ гузва. Месела, са кроссворддин суалра “къуьлуьн кьил” суал яз ганвай­. Къе­къвена зун гафарганрани — авач. Ахпа гуь­гъуь­нин нумрада жавабра кхьенва: риге. Риге къуьлуьн кьил туш эхир, риге къуьлуьн, мухан кьилерал жедай кьилчих (ость) я.

Тарифун туш, чи газет хъсанди я. Редакцияда бажарагълу журналистар тIимил авач. Са нукьсан (ам вири газетриз хас я) — печатдин, газетрин роль, къуват агъузарнава. Со­вет­рин девирда хьтин “Зурзурдай, къарсурдай” къуват амач. 90-йисарилай инихъ гьакI хьанва. Роль хкаж хъувуртIа, къуват хгайтIа, па­ра хъсан жеда. Милли газет гьар са лезгидин кIвале хьун, адан тираж хкажуник жезмай­ кьван гзафбуру пай,  къуьн кутун чарасуз я.

Чи халкьдихъ элкъвена, заз лугьуз кIан­за­ва, давамарзава Мукаил стхади, — гзаф лез­гийриз дидед чIал чизмач, чизвач. Месела, заз чизвайдини рахунрин (бытовой) чIал я. Аялрин бахчайра авай бицIекарни урус чIа­лал рахазва. Абуруз дидед чIал чириз кье­пIи­­на авай чIавалай башламишна кIанда. Ви­ликрай дидейри аялриз кьепIинихъ лайлаяр ядайди тир. Гила вучзава? Диде-бубайри чан-рикI ийидай, лезги гафар чирдай чкадал аялар, смартфон вугана, чпелай алудзава. Абуруз ин­тернетдин чIуру таъсир гзаф я. ИкI виже къведач. Им гъвечIи месэла туш. Жавабдарвал хиве авайди гьар сада аннамиш­на кIанда. Аялриз сифтени-сифте дидед чIал чирин!

Гьуьрметлу Мукаил Изберович, “Лезги­ газетдин” редакциядин коллективди Квез 80 йисан баркаллу юбилей рикIин сидкьидай тебрикзава. Квехъ, 90 ва 100 йисарин юбилеярни къейддайвал, мягькем сагъламвал, яргъи уьмуьр хьун, хтулар, птуларни, Куьн кьи­леллаз, еке дережайрив агакьун, ви хайи хуьр — Гъепцегьар, чи ви­ри багъри ерияр мублагь, авадан хьун чи мурад я.

Ш.Шихмурадов