Эхиримжи вахтунда ван тежезвай хьтин азаррин, абурухъ галаз санал дарманринни тIварар амач. “Коронавирус”, “пандемия” гафарихъ галаз чун саки вердиш хьанва. Вучтин азар ятIа, адакай гьикI хуьдатIа, вуч авун лазим ятIа, саки чизва, чирзава…
И арада и мукьвара заз чи “Рен ТВ” каналдай «инфодемия» гафни ван хьана. “Спекулянты: кому это выгодно?” тIвар алай чIехи программа къалурзавай. Вич лугьумир, “инфодемия” гаф чи базаррални туьквенра, базайрани кIвалера, куьчейрални рекьера алверзавай “бизнесчийри” (спекулянтри) арадал гъанвай гаф — цIийи “азар” я кьван!
Спекулянтар — “инфодемиядин” сагьибар?.. “Спекулянтар” — спекуляциядал машгъулбур тирди къалурнава, и Урус чIаланни лезги чIалан словарда”. “Спекуляция” гафунихъ кьетIен метлебар ава: 1. Алвер, къазанжи патал къачуз, гун; 2. Са кардикай, садан четин гьалдикай вичиз менфят къачун; 3. Философиядин тежрибадал бинеламиш тавуна, гьакI кьуру фикирралди, тежриба квачиз, жагъурна, чириз умуд ийидай идеалиствилин ахтармишун.
Советрин девирда спекуляциядиз “Законсуз рекьералди жув девлетлу авун” лугьузвай. И кардай гъиле гьатай спекулянтар кIевелай жазаламишзавай.
“Демократиядин” девирда “спекуляция”, “спекулянт” гафар “бизнес”, “карчивал”, гафаралди эвезна, абурук чIуру мана квайди садани, белки, кьатIузмач. Вуч кIантIани, санлай гъвечIи къиметдай къачуна, масанал маса хце — пул къведа! Кьил хуьх жуваз кIанивал!..
Девирдай аквазвайвал, государстводини и “гъвечIи”, “юкьван” бизнесчийриз куьмек гузва. Абур арадал гъиз, тербияламишиз, махсус къуллугъар — “инкубаторар” кардик кутунва.
Амма ибурал, яни спекулянтрал, “мошенникар” (“лутуяр”) лугьудай тIварни алайди парабуру гьиссзавач. Я спекулянтри чпи, я абурувай мал, шейэр маса къачузвайбуру, я къанун-къайда хуьзвайбуруни…
«Мошенник» гаф, вич спекулянтдин гъиле гьатна, алдатмишай, усаларай, вичивай пул къакъудай ксарин рикIел къвезва. Ибурукни асул гьисабдай закондиз муьтIуьгъ, чуьнуьхай, къакъудай затIунихъ вил галачирбур ква. Девлетлуди, къуватлуди алдатмишун акьван регьят кар туш.
Амма чи халкь, социализмдин девирдин марифатлувилин къанунралди тербияламиш хьанвайбур алдатмишун, абурувай пул, шей къакъудун вагьши базардин лутуйриз (мошенникриз) са куьнайни туш.
Спекулянт (мошенник) жазаламишдай законарни чи кодексра амайди хьиз туш. Месела, советрин вахтунда саниз хъсан кино ва я концерт атанвайди виридалай вилик спекулянтриз чир жедай. Абуру кассадай саки вири билетар маса къачуна, а патахъ вичиз кIани къиметдай маса гуз жедай. Къанун-къайда хуьдай органриз акунни абуру чпин кьил чуьнуьхдай. Гъиле гьатайбур жазадивни агакьардай.
Гилан девирда, месела, стадиондал футболдай командайрин акъажунар хьун лазим я. Лутуйри чпиз кIани кьван билетар къачуна, цларихъ маса гуда. Садани им чIуру кар я лугьудач. Къадагъа аламач, санлай къачуна, масанал маса хгунал… Чи обществода алвер тийизвай, яни спекуляциядик квачир са хелни, са затIни (дарманар, недай-хъвадай суьрсетар, жуьреба-жуьре алатар, приборар ва мсб) амайди хьиз туш…
Дуьньядал элкъвенвай тIугъвалди спекуляция (лутувал) садлагьана цавариз акъудайди вирибуру гьиссна. Чна инал тIвар кьунвай телепередачани гьа карди арадал гъанвайди я.
Чи газетдани алверчивилиз (лутувилиз) алазни, алачизни базарра, аптекайра, масанра лап герек затIарин, дарманрин къиметар хкажуниз, я тахьайтIа, вири аваз-аваз, чеб девлетлу хьун патал къастуналди базарра кьитвал туниз акси материалар тIимил кхьизвач. Чун ихьтин крар инсандин марифатдив кьазвайбур туш лугьуз, намусдин къанунар рикIел гъиз, рахазва. Амма лутудиз (мошенникдиз) чаз чидай я марифатдикай, я намусдикай пай ганвайди хьиз туш. Аданди пул хьурай — маса вири гьада арадал гъида лугьудай инанмишвал я.
Гьатта фадлай вахт алатнавай, инсанрин сагъламвилиз зиян гузвай гьикьван затIар, багьа цIалцIам чарарик кутаз, тапан тарифариз, маса гузва! Физва гъиляй вири…
Сенжефилдикай (имбирдикай) и тIугъвалдин вахтунда тавур “дарман” хьанач. Адан къимет гьикьван цавариз акъудна! Амма лугьузвай са дарманни, чебни тIугъвалдиз акси, адак квачирди дуьздал акъатна. Геж хьана…
Туьквенра чIахар, кьел, спичкаяр, запунар куьтягь жезва лагьана, ванер чукIурда. Тадиз а затIар таквадайвал, кьасухдай кIевирда. Тарашда инсанри вири затIар лап вини къиметрайни!.. Ибур шумудни садра чинра хьанвай, жезвай крар я.
Виридаз лап герек гъуьр чиниз къунши регионрай гъизвай. Гъуьр чкадал ишлемишзавайбуру, базаррив агакьарзавайбуру, мад гъуьр хгузмач, къиметар хкажзава лагьана, “муштулухар” гуда, са чувал гъуьруьн къимет гьар вацра хкажда. Са йис ви-лик 600-700 манатдихъ маса гузвай (кIвализ гъизвай) гъуьруьн чувалдин къимет (50 кг) гила 1250 манатдив агакьнава. Йисан эхирдалди и рекъем гьихьтинди жедатIа, низ чида…
Гьа и саягъда мал (спирт, емишар, майваяр, тенбек, хамар, сар ва икI мадни), санлай гъвечIи къиметрай маса къачуна, ахпа, гьатта еридин жигьетдай садани ахтармишзавачтIани, абур чIехи къиметрай хгудайлани, лугьуда: за исятда 100 манатдай къачурди я, ваз гъвечIи къиметдай гудани?..
Обществоди, государстводи чи инсанар гьа шартIара тунва. Гьамиша кIвалахна (заводда, карханада, колхозда, совхозда), кьил хуьзвайбур са кеспидикни квачирбуруз элкъвейла, кьил хуьдай рехъ яз спекуляция (алверчивал) хкязава. Садбурулай алакьзава и карни, муькуьбурулай — ваъ. Базардин къанун я ман лугьузва къанун-къайда хуьзвайбуруни.
Ина, гьелбетда, са тIугъвал ваъ, садрани ван тахьай тIугъвалар гьикьван жедатIа, низ чида?
“Инфодемия” — “коронавирусдин” тIугъвалди гьакьван хцидаказ кардик кутур, амма вич фадлай авай тIугъвал — информациядин чIуру хабарар, реклама лугьудай азар я кьван! Адакайни неинки базарраллай лутуйриз, гьакI информациядин бязи такьатар гвайбурузни хийир жезвайдал шак алач. Иллаки — интернетдин сайтрал машгъулбуруз. Тагузвай жуьредин я “муштулух”, тийизвай я таб амач. ИлитIзава чпин фикирар, къакъудзава пул…
Бес михьи рехъ, гьалалдин крар, намус-гъейрат, инсанвал гьикI хьурай? Ни хуьда чун обществода икьван устадвилелди чкIизвай тIугъвалрикай?! Гьихьтин къуватри чун саламат ийида?..
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
