Гьар йикъан яшайишдин амукьаяр, зирзибил (ТБО) кIватIун, тухвана тергун ва я абурукай менфят къачун алай вахтунда хци месэладиз элкъвенва. Арадал къвезвай зирзибилрин хъуртари чи хуьреринни шегьеррин акунар чIурунихъ галаз санал элкъвена кьунвай тIебиатни чиркинарзава. Экологиядин мусибатдин гьалар са юкъуз ваъ, инсанрин меденисузвилинни чиновникрин къайгъусузвилин нетижада йисаралди арадал къвезва. Виридалайни чIуруди зегьле ракъурдай и хаталу гьалдихъ галаз инсанар вердиш хьун я.
И макъалада ихтилат асул гьисабдай Ахцегь райондикай физватIани, месэла вирибуруз талукь акьалтIай важиблуди тирвиляй адал са тIимил гегьеншдиз акъвазин. Урусатдин сергьятра гьар йисуз кIватI жезвай 40 млн. тонн ТБО-дин анжах 15% кIватIна тергиз, менфят къачуз жезва. Амай пай лагьайтIа, тухуз свалкайрал гадарзава, нетижада садакай масадак акатдай хаталу азаррин чешмеяр арадал къвезва. Къанундалди Роспотребнадзорди ТБО кьилди-кьилди кIватIиз тухунал ва ам гьялунал гуьзчивална кIанзава. Талукь тир шартIар, гьялдай карханаяр авачирвиляй гьакъикъат къе чаз аквазвайди я.
Дагъустанда ТБО кьабулдай ва гьялдай ихтияр авай кьве полигон ава — Избербашдани Къизлярда. Вири республикадай зирзибил анриз тухун лазим я. Амма анра Дагъустанда йикъа кIватI жезвай кьван (гьеле икьван чIавалди авайдакай рахадач) амукьайрин рабатвал ийиз жезвач. Махачкъаладани кваз яшайишдин кIеви амукьаяр кьилди-кьилди контейнерриз кIватIиз тежезвайвиляй, полигонра сортироватдай махсус комплексар авачирвиляй ТБО-диз талукь месэла тамамдиз гьялиз жезвач. Гьелелиг вахтуналди тIебиатди вири хасаратвилер эхзава. Амма чIуру гьалдин, кардин вилик пад кьаз тахьайтIа, чна эгъуьнзавай фуруз чун аватунин хаталувал ава.
Къейд ийин хьи, Ахцегь райондин руководстводин кьетIи гуьзчивилик кваз 2017-2018-йисара чкадин администрацийрин ва жемятди тешкилай мелерин къуватралди райондин мулкар цIуд йисаралди кIватI хьанвай зирзибилрикай михьи авуна. Гуьгъуьнлай, гьар юкъуз райцентрадин ва чIехи хуьрерин куьчейра махсус улакьар къекъуьриз, зирзибилар Гъурун кIамун полигондал кIватI хъийиз хьана. Ихьтин гьаларал вири рази тир ва кьуд пад михьи хъхьанвай. Райондин мулкар цIийи кьилелай чиркин хъхьунин месэла 2019-йисан 1-январдилай кьулухъ пайда хъхьана. Дугъри я, сифте са зур йисан къене жемятди и кар гьисснач, вучиз лагьайтIа зирзибилар гьа адет хьанвай къайдада кIватIзавай, амма гуьгъуьнлай и кар акъваз хьана, садани кIватI хъувунач.
— Районда зирзибилар кIватIун ва тухун патал аукцион малумардайлани, чун хабардарнач. Майдандиз лицензия гвай анжах са иштиракчи — “Экологи-ка” OOO экъечIна, Кьиблепатан Дагъустандин зонада региональный операторни гьадакай хьана, — суьгьбетзава Ахцегь райондин администрациядин депутатрин собранидин председатель Абдулкерим Палчаева. — Зирзибил тухунай жемятдивай къачудай пулдин тарифарни тайинарна. Хиве кьурвал, и карханади гьар юкъуз, зирзибилар кIватIиз, райондай акъудун лазим тир. Амма кIвалахдай кас хьанач. Гуьгъуьнлай малум хьайивал, чпихъ материалринни алатрин база ва чи шартIара кIвалахдай тежриба авачир абурувай и кар тамамариз хьунни мумкин тушир. Райондин руководстводихъ галаз кьиле фейи гуьруьшдал “Экологи-ка” ООО карханадин регьбер Альберт Черникова чавай куьмек тIалабна. Адахъ инанмиш хьана, райондин кьил Осман Абдулкеримован регьбервилик кваз чна 5-6 вацра бюджетдинбур тушир 3 миллион манатдилай артух пулдин такьатар серфна (и рекье бюджетдин пул харждай ихтияр авач), виликдай хьиз ТБО тухуз эхгечIна. Сифтедай районэгьлийри месэладин хцивал гьиссзавачир ва, дугъри я, парабуру зирзибил тухунай тайинарнавай пулни гузвачир. Са кьадар вахт алатайла, зирзибил кIватIзавай рабочийрив мажибар ахгакьнач, инал-анал хъуртар пайда жез, лап беябурчивилин гьалар, шикаятар арадал атана. Куьрелди, месэла гьялун патал чун судриз, гьукумдин кьилевайбуруз шикаятар авуниз мажбур хьана. Нетижада са шумудра “Экологи-ка” ООО-дин чIехибур дегиш хьана (Къазибегов, Мегьамедов…), амма месэла гьа авайвал амукьна. Гьар юкъуз зирзибилар кIватIиз, Избербашдин полигондал тухвана кIани чкадал кьве гьафтедилай садра Ахцегьа Ленинан тIварунихъ галай куьче михьиз, зирзибил Гъурун кIамун патав гадариз хьана. ИкI чна, вири сад хьана, михьи хъувур хуьрер, кIамарни дереяр, гьайиф хьи, мад хъуртарив ахцIана….
И татугай гьалдал эхир эцигун патал райондин руководстводи “УЖКХ” МБУ-дин базадин бинедаллаз лицензия къачуна ва “Экологи-ка” ООО-дин руководстводихъ галаз четин рахунрин нетижада субпудратчивилин (субподрядчик) икьрар кутIунна. ИкI, сентябрдин вацралай региональный оператордин везифаяр УЖКХ-ди кьиле тухузва, гьалар пайгардик акат хъийизва.
— КIвалахдай лицензия гъиле гьатуникди чаз, “Экологи-ка” ООО-дин субпудратчи яз, кьилдин ксарихъ ва идарайрихъ галаз махсус икьрар кутIунуналди, пул кIватIдай, виликрай хьанвай буржар вахчудай (герек атайтIа, гьатта суддин куьмекдалди) ва, кьилинди, ТБО кIватIиз тухудай тамам ихтиярар ава, — лугьузва муниципалитетдин УЖКХ-дин начальник Фиридин Магьмудова. — Исятда чун цIийи контейнерар маса къачунин (фикир гьар са шей кьилди кIватIун я), бязи куьчейрай яшайишдин амукьаяр чувалралди кIватIун патал транспорт кардик кутунин къайгъуйрик ква. Гьелелиг ТБО кIватIиз, райондин полигондал хуьзва. Гележегда, прессламишиз, Дербентдиз, Избербашдиз тухуда. И кар патал чаз лазим техника, фялеяр, пешекарар ава. Куьчеяр михьи хъувунихъ галаз санал алай вахтунда гьар юкъуз ТБО кIватIиз тухунай гьакъи къачун патал кьилди ксарихъ, хизанрихъ ва идарайрихъ галаз икьрар кутIунунин (РФ-дин 2016-йисан 12-ноябрдиз кьабулай 1156-нумрадин къарардал асаслу яз, региональный операторди типовой икьрардин гьакъиндай материал вичин официальный сайтдал эцигай 16 йикъалай ам вич-вичелай къуватда гьатзава) ва халкь гъавурдик кутунин кIвалахар кьиле тухузва. Региондин оператордихъ галаз кутIуннавай кьилдин икьрар тахьун себеб яз, чи коммунальный къуллугъдикай менфят къачузвай кас — абонент РФ-дин Закондалди (ч.1 ст. 8.2 КоАП) административный жавабдарвиликай азад жезвач.
— Фиридин Жабраилович, ТКО (твёрдый коммунальный отход) кIватIиз тухунин кьиметар гьихьтинбур я?
— Тарифар чна тайинарзавач, абур РД-дин тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин министерстводин 338-нумрадин къарардалди гьеле 2018-йисан 21-декабрдиз тестикьарнава. Кьилди къачуртIа, 5000-далай артух нефес авай чкайра гьар касдивай вацра 42,85 манат (йиса 514,20 манат), 5000-далай тIимил инсанар яшамиш жезвай чкайра — 32,03 манат, яни йиса 284,36 манат пул къачузва. Гьар са идарадиз, карханадиз кьилдин къимет тайинарнава. Месела, администрациядин офисра гьар са касдилай 28,25 манат (йиса — 339 манат), юкьван чирвилерин мектебдин гьар са ученикдилай — 3,21 манат (йиса 38,52) къачузва. Чахъ галаз икьрар инкарна, ТКО тухунай пул тагудай, экологиядин ва санэпидистемишунрал амал тийидай кьилдин ксарал — 1000-2000, юридический ксарал 10000-30000 манатдин жермеяр илитIда. Тагькимарин, 2019-йисан 1-январдилай чпел алай буржар вахкун тийизвай абонентар суддиз вугуниз мажбур жеда.
Газетдикай менфят къачуналди, заз, жемятдихъ элкъвена, икI лугьуз кIанзава: гьуьрметлу юлдашар, михьивал чи культурадин дережа къалурзавай, сагъламвилин замин тир кьетIен уьлчме я. Михьивал женнетдай атанвай затI я гьавайда лагьанвач. Ша чна чи гьаят, куьче, хуьр, район умуми къуватралди зирзибилрикай михьин, элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьн. Дуьз гъавурда акьуна кIанда, базардин экономикадин шартIара гьавая гузвай са шейни авач. Яшайишдин, яни коммунальный гьар са къуллугъдай — ишлемишзавай токдай, газдай, хъвазвай цяй хьиз, яшайишдин амукьаяр кIватIиз тухунайни гьакъи гана кIанзава.
Дашдемир Шерифалиев