И веревирдер кхьиниз зун мад сеферда гъиле гьат хъувур профессор  А.Г.Гуьлмегьамедован “Гафарикай ­гафар” ктаб я. Ам 2010-йисуз чапдай акъатна. Авторди чи чIехи камалэгьлийрин — классикрин (Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Алибег Фатахован ва мсб.) эсерра чеб кхьинин жигьетдайни, манадин бара­дайни жуьреба-жуьре гьалтзавай, бязи вахтара гилан кIелзавайбур гъавурдани такьазвай  гафариз ва ибарайриз баянар ганва. Зи фикирдалди, чIехи алимди хайи чIалан тарихдиз ва бинейриз, манайрин гзафвилиз (жуьреба-жуьрвилиз) сиягьатнава. Яни чIалан илим деринарун патал хейлин зегьметар чIугунва.

ЧIалан рекье зегьмет чIугвазвай алимар, чIал чириз кIанзавай студентар, адетдин муаллимар, яратмишзавай ксар  патални им гьакьван вичел фикир желбзавай ктаб я. Ада чи хейлин суалриз жавабар жагъурун регьятарзава. Ме­села, чеб чал гьам рахунра, гьам кхьинрани гзаф гьалтзавай “дидедиз хьайиди” яни, ва я “дидеди хайиди”, “дизгегь” яни, тахьайтIа дезгягь”, “мармар” яни, туштIа “мермер”, мад ва мад маса гафарин баянар ганва, абурун дуьз вариантар, шаирди вичин цIарцIе тунвай манаяр гьибур ятIа, тайинариз алахънава.

Са бязи баянрихъ галаз рази тахьай­тIани, алимди гьакъикъи мисалралди  хейлин гафарин дуьзвал винел акъуднава. Бязи  вахтара чал текстера  гьалтзавай вири вариантар дуьзбур,  гъалатI туширбур тирди чирзава. Гьа жергедай яз “дидедиз хьана”,  “дидеди хана” — кьве  вариантни дуьзбур тирди субутзава. Анжах жуьреба-жуьре стилра — рахунрин ва кхьинрин — абур кардик  кутадай тегьерар ава.

Мад са тереф: шииратдин чIала  шаирри гьа са гафунин вариантар чпиз кIани тегьерда, асул гьисабдай, везин хуьн паталди кардик кутазва. Месела, бармак-бермек; мармар — мермер; чичIек — чичIак ва икI мадни. Рахунра бармак ятIани, шаирдин чIала бермекни хьун мумкин я. (Намус квай бермек я фяле… С.С.)

Нугъатрин гафарин кьисметни гьахьтинди я:  пел — пял,  хизан — хазан, стол — ус­тул ва икI мадни.

ЧIехи классикрин эсерар яргъал девирра садавай сада кхьин хъийидайла, иллаки араб гьарфарай кириллицадиз (гилан чи алфавит) ахкъуддайлани, хейлин гъалатIриз рехъ ганва. Гьавиляйни чи ктабра гьа са гафунин са шумуд вари­ант гьатнава. И карди муаллимарни, ая­ларни, адетдин кIелзавайбурни суалра тун тавуна туш. Ихьтин дуьшуьшра алим­ди ктабар туькIуьрзавай ксариз а ва­ри­антрин лезги чIалан баянарни гун теклифзава. Месела, мердер — сердер; члахъ — чулахъ, (чуплах); дамах — дамагъ­ ва масабур. Ибур гьарма сад чпин мана авай, амма кхьиниз мукьва гафар я. Ктабра бязи вахтара какадарнава… Ихьтин гьалди чи гележегдин редакторривай, корректорривай, гафарганар туькIуьрза­ва­бурувай гафариз дикъет гун ва гьинал­ гьи гаф герек ятIа, гьам кхьин истемишзава.

Санлай къачуртIа, алимди вичин гъвечIи ктабда (ам гъвечIи форматдин 175 чиникай ибарат я) чIалан чIехи месэлаяр къарагъарнава. Вичини эхирдай умуд кваз лагьанва: “Фикир ийиз кIанза­ва хьи, чи ктабдизни  “чIалан руьгьдин давамчияр” жеди”. (ТIвар кьунвай ктабдин 173-чин).

Алимди чи къенин аямдин чIалан устадри (Азиз Алем, Арбен Къардаш, Ф.Нагъиев, Зульфикъар, Майрудин ва мсб.) лезги грамматикадин къайдаяр хвена, чIалан жуьреба-жуьре паяр, морфемаяр, кIусар ишлемишуналди, хейлин цIийи гафар, манадин жигьетдай акьалтIай деринбур ва рангаралди девлетлубур, арадал гъизвайди къейднава. Им тIебии гьал я. ЧIал хуьнин, вилик­ди тухунин, девлетлу ва маналу авунин са рехъ цIийи гафар арадал гъун я. Алимди вичи кхьенвай “давамчини” цIийи гаф (мана) я. Давамчи — давамардайди, кIел­чи — кIелзавайди, суьгьбетчи — суьгьбетзавайди ва икI мадни са къурулушдин гафар я.

Амма, чи кIусуни (суффиксди) чекме­ — чекмечи, зуьрне — зуьрнечи, суьгьуьр — суьгьуьрчи хьтин са существительныйрикай маса, яни кардин, пешедин тIва­рар­ни арадал гъизва. Им чи чIала фадлай тайин хьанвай къайда ятIа, давамчи, кIелчи, суьгьбетчи ва масабур цIийиз арадал гъанвайбур я. Ибурук къелемчи, суьретчи, сергьятчи хьтин гафарни кухтаз жеда.

Аквазвайвал, месэла екеди ва четинди я. Гьар садалай ахьтин суалрай экъечIизни алакьдач. Гьар са дуь­шуьш­да­ чIалан яратмишунра, халкьдин фоль­к­лорда, тарихда къекъвена, ахтармишна кIанзава. Яргъалди зегьмет чIугун герек жезва.

Белки, гьавиляй я жеди, ихьтин ктаб гъилиз атана цIуд йис  алатнаватIани, чIалан халисан са пешекарни алимдин тIалабун кьилиз акъуддай, чIалан алемда  къекъведай, гафариз баянар гудай, гъалатIар туькIуьр хъийидай, дуьз тереф къалурдай  рекьерихъ къекъвезвайди аквазвач.

Шаир ва муаллим М.Б.Бабаханова лезги ва урус чIаларин таржумайрин чIехи словарь чаз багъишнава. Ана гьар са гафуниз (нугъатрайни къачунвай) баянар ганва. Вариантарни, са манадин гафарни, гафарин дурумлу ибараярни  бес кьадарда гьатнава. Урус чIалазни ви­ри манаяр таржума авунва. Ида чIа­ла­рал рикI алайбуруз абур чирунин кар регьятарзава. Аферин, баркалла, икьван еке зегьмет чIугуна, майдандиз ахьтин кIвалах — словарь акъудай  хциз!

Профессор А.Г.Гуьлмегьамедован     3 томдикай ибарат тир “Лезги чIалан баянрин (толковый) словарни” чIалан хазина я. Адакай менфят хкуддайдаз чи гьар са гафунин  ери-бине гьинай ятIа, гьихьтин манаяр гузватIа чир жеда…

Къалабулух кутазвайди, за мад сеферда тикрарзава, а кар я хьи, алай аямда  чи вузра, илимдин институтра, Дербентдин педколледжда  лезги чIалал машгъул жезвай алимар амайди хьиз туш. Чирзавач абуру чеб…

Инал филологиядин илимрин доктор, профессор Фаида Абубакаровна Гъаниева бейкеф тахьун кIанзава чаз. Газетда  чIалан месэла кIеве гьатайвалди ва я са гьихьтин ятIа тапан “илимар” гваз майдандиз экъечIзавайбур акурвалди, ада уьтквемвилелди чIалан илимдин дуьзвилин терез кардик  кутазва, жавабарни гузва. Сагърай чи чIехи вах!

Амма, чи фикирдалди, им тIимил я. Са Нариман Шамсудинович Абдулмуталибовалай гъейри, лезги чIалан гьакъиндай чпин фикирар газетда къалурай ва я къалуриз кIан хьайи жегьил алим гьелелиг авач.

Чпихъ лап вини дережадин пешекарвал (категория) авай дидед чIалан муаллимарни чахъ цIудралди авайди чида. Амма абурун ялавлу сес, чIал хуьн патал чIугвазвай женг аквазвач.

Конференцийрал чIалаз ва адан чешмейриз дерин анализ  ганвай докладар тахьана туш… Амма абурукай кIел­за­вайбуруз хабар жезвач.  ЧIалан месэлаяр гваз чеб пешекарар туширбур гзаф рахазва. Амма чIалан илим арадал къвезватIа чидач. Белки, лезги чIал ахтармишна, чирзамачтIа?..

Умудлу я, чи суалриз жавабар гудайбур жеда…

Мерд Али