Шаирдин яратмишунрикай

Лирикадин эсерар

Низами дуьньядин эдебиятдин тарихда поэмайрин автор хьиз машгьур ятIани, ада жегьил чIаварилай уьмуьрдин эхирдалди ­ли­рикадин эсерарни кхьиз хьана. ХV асирдин тезкиречи Девлетшагь Самаркъандиди ­Ильяс Низамидиз 20 агъзур бейтиникай ­ибарат тир лирикадин шииррин диван хьайиди къейд­нава. Амма а диван бегьемдиз чав агакь­навач. Чи девирдив адан лирикадин ши­ир­­рикай 6 къасида, 120 гъезел, 30 рубаи агакьнава. И ругуд къасидадикай сад шаирди 1191-йисуз пачагь Нуьсретеддиназ бахшай мадгьий я, сад шаирди вичин тарифзавай фахрий я, сад кьуьзуьвиликай кхьенвай шиир, амай пудни шаирди вичин философиядин веревирдер ганвай шиирар я.

Низамидин лирикадин шииррикай чав виридалайни гзаф гъезелар агакьнава. И гъезелрин асас тема муьгьуьббат я. Адан лирикадин къагьриманар гьакъикъи инсанар я ва и гъезелра ада тарифзавайдини гьакъи­къи муьгьуьббат я. КIаниди дуьньядин кьибле яз  гьисабзавай шаирди гуьзелвилел гьейранвал малумарзава. Ада инсандин уьмуьр куьруь тирди рикIел гъизва ва и куьруь уьмуьр шаддиз, азаддиз, лугьуз-хъуьрез кьи­ле тухун меслят къалурзава. Низамидин фикирдалди, инсандиз уьмуьр са сеферда гузва, инсан и кардин гъавурда акьун ва ам ада маналудаказ, шаддаказ кьиле тухун лазим я. Ша­ирди вичин гъезелра дишегьли гьам керчек (реальный) са инсан хьиз, гьакIни уьмуьр­дин вири гуьзелвилер виче кIватIна­вай илагьи (божественный)  са кас хьиз къалурзава.

Низамидин гъезелрикай са кьадарбур жемиятдин, философиядин ва ахлакьдин месэлайриз талукьарнава. Вичин девирдин гьахъсузвилер эхиз тежезвай шаирди и гъезелра вичин наразивилин ван хкажзава ва абура  уьмуьрдикай, инсандикай, деврандикай шаирдин веревирдер гьатнава. Шаирди дуьз, дугъри ва хийирлу кIвалахралди инсан­дивай эбеди уьмуьр къазанмишиз жедайди къейдзава. Манасуз уьмуьр ада га­рув вуганвай, гьавая тергнавай уьмуьр яз гьи­сабзава. Инсандиз шадвалдай, лугьудай-хъуьредай ихтияр авайди хьиз, ада инсанвилин буржини кьилиз акъудун герек тирди къалурзава.

Низамидин лирикада суфизмдиз хас жигьетарни ава. Суфизм а девирда гегьеншдиз чкIанвай са идеология тир ва вичин девирдин кIвенкIвечи идеяйрин терефдар Низамидивайни суфизмдин таъсирдикай къерехда акъвазиз хьаначир.

Низамидин лирикадин шиирар вири чи девирдив агакьнавачтIани, агакьнавай тIи­мил­буруни шаир зурба лирик тирди субутзава ва алай девирдани а шиирар кIел­дайбуру гзаф хушдиз кьабулзава.

Поэмаяр

Чна винидихъ къейд авурвал, Ильяс Низами вири дуьньядин эдебиятдин  тарихда вичин вад поэмадалди машгьур я. И поэ­майрикай сад лагьайди “Сирерин хазина” я. “Сирерин хазина” шаирди вичин девирдикай, жемиятдинни сиясатдин ва филосо­фиядин месэлайрикай авунвай веревирдер гьатнавай 20 суьгьбетдикай ибарат я. Гьар са суьгьбетни са риваятдалди акьалтIзава. Ибурулай гъейри поэмадин эвелда юкьван асиррин рагъэкъечI­дай патан эдебиятда адет хьанвай “Тавгьид” (Аллагьдиз садвал, къудратлувал ва аламатдин крар хас тирди къалурун), “Мунажат” (Аллагьдин тариф ва адавай куьмекар кIан хьун) ва “Наат” (Мегьамед пайгъамбардин тариф авун ва адан пак кIвалахар къалурун) тIварар алай кьилерни ганва. “Сирерин хазинада” ганвай гьикаяяр  вири шаирди са темадин — инсан жагьил­вилелай (авамвилелай) камилвилихъ (камаллувилихъ) хкаж хьунин рехъ къа­лурунин — бинедаллаз сад-садахъ галаз алакъалу авунва.

“Пашман хьайи пачагьдин кьиса”, “Нуширван ва байкъушрин суьгьбет”, “Кьуьзуь къаридикайни  Султан  Сенжеракай  риваят”, “Загьиддикайни зулумкар къаридикай ­ри­ваят” тIварар алай гьикаятра Низами вичин девирдин гьахъсузвилериз акси экъечI­­­­зава, ада адалатсуз пачагьар русвагьзава, зегьметдин, зегьметчийрин, дугъри ­ин­санрин, чпин гьалал зегьметдалди кьил ­хуьзвай ­ксарин тарифзава, ажуз инсанрин пад ­хуьзва. Шаирди инсанриз, къуьлуьн фу нез, масадан­ кIвале кац жедалди, мухан фу нез, жуван кIвале ас­лан хьун, жагьилви­лелай камилвилел хкаж хьун меслят къалурзава.

Низамиди “Сирерин хазина” поэмадалди вичин девирдин пачагьриз, гьакимриз ва маса ихтияр гвайбуруз гьахълувилиз, адалатлувилиз, са гафуналди лагьайтIа, камил инсан хьуниз эвер гузвай. Профессор Е.Э. ­Бертельса шаирди и поэма 1173-1179-йисара кхьейди къейдзава .

Низамидин кьвед лагьай поэма “Хосров ва Ширин” я. Поэмадин тема муьгьуьббат ятIани, шаирди и эсердани вичин ярат­мишунрин асас линия — камилвилиз эвер ­гунин линия — давамарзава. Эсердин кьи­лин­ къагьриман Ширин я. Адаз Хосров рикIивай кIанзава ва ам эхирдалди вичин муьгьуьббатдиз вафалу язни амукьзава. Амма Хосров адан муьгьуьббатдиз лайих туш. Хосрова вичин ашкъидиз вафалувалзавач. ­Поэмада адан образдиз акси тир Фаргьадан образ ганва. Фаргьад Ширинан ашкъи паталди гьар са куь­низ гьазур я. И кардикай хабар хьайи Хосрова, Фаргьад арадай акъудун патал адав “Ширин кьена” лагьана, тапан хабар агакьариз тазва. А хабар ван хьайила, Фаргьада вич яна, рекьизва.

Ширинан муьгьуьббатди Хосров дегишарзава. Гуьгъуьнлай йифиз душманри, гапурдалди яна, вичел хер авур чIавуз Хосрова Ширин, ам секинсуз тавун патал ахварай авудзавач. Хосрован кьиникь Ширинавай эхиз жезвач. Адани, Фаргьада хьиз,  вич яна, рекьизва.

“Хосров ва Ширин” поэмадин сюжетдай аквазвайвал, Низамиди и поэмада муьгьуьб­батдиз гзаф чIехи къимет гана, дерин мана-метлеб авай са руьгьдин имарат арадал гъанва. Поэмадин сифте кьиле  шаирди ашкъидикай вичин фикирар 56 цIарцIе умумиламишнава. Шаирди кхьизва:

Муьгьуьббат я мешреб кьакьан цаварин,

Ашкъисуз вуч файда йифер-йикъарин?!

Ашкъидал туькIвенва дуьньядин бине,

Ашкъи я авайди виридлай вине.

“Хосров ва Ширин” поэма Низамиди 1181-йисуз кхьенай.

Низамидин пуд лагьай поэма “Лейли ва Межнун” я. И поэма шаирди Ширвандин пачагь Ахситанан тIалабуналди 1188-йисан 24-майдиз кхьиз эгечIна ва гьа йисан 24-сентябр­диз ада ам кхьена куьтягьна.

Поэмадин кьилин игит Къейс я. Ам мектебда вичихъ галаз кIелзавай Лейли тIвар алай са рушал ашукь жезва. Амма юкьван асиррин адет тирвал, Къейсан муьгьуьббатдиз кьуд патавай инсанар диливилиз хьиз килигзава. Адал инсанри лакIаб эцигзава: Межнун, яни дилиди. Вичин ашкъи паталди ам гьикьван алахъзаватIани, амма кIаниди адаз кьисмет жезвач. Эсердин игитар гьижрандин дерт-гъам себеб хьана,  чпин мурадрив агакьиз тахьана, телеф жезва.

Эсердин сюжетдай аквазвайвал, адан темани муьгьуьббатдикай я, амма шаирди инани вичин вири эсеррин лейтмотив — камилвилихъ финиз эвер гун — давамарзава, инсанриз, жагьилвилелай гъил къачуна, камилвилихъ фин меслят къалурзава.

Юкьван асирра рагъэкъечIдай патан эдебиятда “Лейли ва Межнун” тема, рагъакIидай пата “Ромео ва Жульетта” тема хьиз, гзаф машгьур тир. Низамиди и тема арабрин литературадай къачунай. Академик Ю. И. Крачковскийди къейдзавайвал, Межнун тарихда яшамиш хьайи шаир я ва адан шиирар чи девирдивни агакьнава.

Низамидин кьуд лагьай поэма “Ирид гуьзел” я. Поэмадин кьилин игит Ирандин шагь Бегьрам-Гур я. Ам дуьньядал са куьникайни фикир тийизвай, гьамиша тIуьнал-хъунал машгъул, кефчи са инсан я. Уьлкве адан эвезда везир Раст-Ревшена идара ийизва. Везирди халкь тарашзава, Бегьрам-Гуран душманрихъ галаз алакъа хуьзва. Са юкъуз Бегьрам гъуьрчез фейила, адал са чубан гьалтзава. Чубанди вичин кицI са тарцикай куьрсарнавай. Бегьрама и кардин себеб жузазва. Чубанди, и кицIи жанавурдихъ галаз алакъа­яр хуьзвайди, йикъа са лапаг адаз гузвайди ва гьавиляй вичи ам куьрсарнавайди лугьузва. Адан и гафарилай кьулухъ Бегьрам вичин везирдини вичиз хаинвалзавайдан гъавурда акьазва, ада везирдиз жаза гуз тазва ва уьлкве вичи идара ийиз эгечIзава. Шагьдин тав­ха­нада авай ирид гуьзелди адаз махар ахъай­­зава ва акьуллу меслятар гузва. Абу­рун­ таъсирдалди Бегьрамакай адалатлу пачагь жезва.

“Ирид гуьзел” поэма Низамиди 1196-йисан 31-июлдиз кхьена куьтягьнай.

(КьатI ама)

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат