Телевизордай гузвай хабаррилай гъейри, за «60 декьикьа», «Вахтуни къалурда», «Большая игра», «Военная тайна», «События, интриги, расследования» ва маса передачайрихъни яб акалзава. Иллаки Англиядин сад-садан гуьгъуьналлаз мукьвал-мукьвал дегиш жезвай премьеррин, Э. Макронан, Ф. Мерцан, Ж. Борреланни адан чкадал атанвай Кая Калласан, Польшадин премьер Тусканни къецепатан крарин министр Сикорскийдин ва  са жерге масабурун гижи, дили лагълагърин, лацу тапаррин ван хьайила, кьацIай мецерикай агъу кIвахьзавай тегьер акурла, яраб  ибуруз икьван жегьт, пехъивал гьинай атайди ятIа лугьуз, фикиррик акатда. Еврокомиссиядин­ кьил лугьудайдан — Урсула фон дер Ляйенан — акьалтIай чIурувал, кус­кафтарфал вуч я бес!..

В. Зеленский кIевиз къужахламишиз, абуруз Киевдиз атун-хъфин, лугьун хьи, регъуьн рехъ хьиз я, на лугьуди, чпин чIехи къуллугърал абур гьана тестикьарзава,  герек документ­рал Украинадин президент лугьудайда къул чIугвазва, вичин муьгьуьр гьалчзава. Винидихъ эцигнавай суалдиз жаваб жагъидатIа лугьуз,  за журналарни газетар, тарихдин бязи ктабар тупIалай авуна. «Тарих — им асиррин шагьид, гьакъикъатдин чирагъ, зегьметдин руьгь, уьмуьрдин насигьатчи я», — лагьанай Къадим Римдин (чи эрадал къведалди 106-43-йисар) зурба оратор, адвокат, писатель, сиясатдин деятель Марк Туллий Цицерона. Иллаки Англиядин кьилиз къвезвайбур (анин элита) вучиз икьван пехъи ятIа, Британия асирралди Урусатдин гъаразда аватIа, тарих-бубадин деринрай аквазва.

Гзафбуру гьисабзава хьи, гуя фашизм сифте Италиядани (Муссолини) Германияда (Гитлер) арадал атана. Амма Британиядикай са артух хабар авач. Британиядин империя, вичин сифте авай сергьятар гегьеншариз, дяведин ва маса рекьералди чара пачагьлугъар кьаз, абур колонийриз элкъуьриз, халкьар вагьшивилелди истисмариз, миллионралди инсанар къирмишиз арадал атайди я. Колонияр тарашиз, Англиядин вагьшийрин геллегьар, финансовый магнатар гзаф девлетлу хьана ва ана капитализм, масабурув гекъи­гайла, хейлин виликди фена. XVI лагьай асирдин 2-паюнилай эгечIна, лукIар маса гунини еке роль къугъвана. XIX асирдин­ юкьвара колониячивилин империяда­ гзаф ингилисар куьч хьанвай уьл­квей­рин кьетIен десте (Канада, Авст­ралия, ЦIийи Зеландия, Кьиблепатан Африка) арадал атана. Анра ингилисри чкадин агьалияр инсафсузвилелди къирмишна ва лукIвиле тунай.

Урусатда хьайи 1905 ва 1917-йисарин инкъилабрин таъсирдик вири дуьньядин майданда зулуматдик квай колонийрин  халкьарин чеб азад авунин женг башламиш хьанай.

Гьа и уьлкведа фашизм арадал атунни дуьшуьшдин кар туш. Муссолинини Гитлер Англиядин пачагь (король) VIII лагьай Эдуардан рикIиз гзаф чими ксар тир лугьудай. ТIвар-ван авай аристократ Освальд Мосли­ди 1932-йисуз Британиядин фашист­рин союз тешкилна. Адаз пулар монополийри гузвай. Фашистрин и союз анжах Германиядихъ галаз дяве башламишайла, 1940-йисуз, къадагъа авуна. Мосли кьуна, амма пуд йисалай азад хъувуна. 1948-йисуз ада мад фашистрин партия — империалистри тереф хуьзвай «Юнионистское движение» лугьудайди тешкил хъувунай.

ИкI, Англияда инсаният акунани такIанвилин идеяяр гьеле Адольф пайда жедалди авай. Ана гзаф ампайри чеб дуьньядин амай халкьарилай вине авайбур, кьетIенбур яз гьисабзавай — «арийская раса» вине тирвилин идеяни сифте майдандиз акъудайди Гитлер ваъ, британви Хьюстан Чемберлен тирди къейдзава. И теориядин бине кутурди гьам яз Берлиндани гьисабзавай. ИкI, зегьерлу тум чкIана — Британиядин фашистрин союзда 1936-йисуз 40 агъзурдалайни гзафбур авай.

Дуьньядин кьвед лагьай дяведин вилик Гитлер гьакъикъатда вуч кас ятIа якъин хьайила, Британиядин гьукуматдин кьиле авай Невилл Чемберленни адан къваларив гвай гзаф ампаяр Гитлеран патал ачухдаказ алай, ам герек финансралдини дявединни стратегиядин метлеб авай хаммалдалди таъминарзавай, яракьламиш жез куьмекзавай. Империалиствилин чIулав мура­дар авай Англиядин гьукумдарар Германиядин чапхунчивилин гьерекатар РагъэкъечIдай патахъ — СССР-дин аксина — рекье тваз  чалишмиш хьана. 1938-йисан сентябрдиз гзаф танкар ва маса яракьар акъудзавай Чехословакия абуру Гитлераз багъиш­на, яни и уьлкве Германиядин ихти­ярда твазвай «икьрардал» Чемберленани къул чIугуна. Мюнхендин сиясат — им гьакъикъатда Англиядин­, Франциядин ва США-дин кьиле­ авайбуру фашизмдин чапхунчивилин гьерекатар, дяве башламишун ашкъиламишун яз гьисабиз жеда.

1939-1940-йисара советринни финнрин дяведин вахтунда Чемберленан гьукуматди Финляндиядин тереф хуьзвай ва адаз куьмекни гузвай.

Алатай асирдин 30-йисара фашизмдиз майилвалзавайбур, гьакIни чувудар акунани такIанбур (антисемитизм) Польшадани тIимил авачир. ИкI, Кембридждин университетдин доктор Роман Дмовскийди миллетчивилин «Лагерь Великой Польши» лугьудайди тешкилна. Макьсад Балтикадилай ЧIулав гьуьлел кьван, XV асирдин эхиррин хьтин «Речь Пос­полита» (полякри чпи «Жечь Пос­полита» лугьуда) еке империя арадал хкун, и мулкара яшамиш жезвай чувудар терг авун, маса халкьар лукIвилик кутун, тарашун-чапхунун тир. Гилан Польшадин кьиле авайбурухъ и чIулав, хаталу макьсадар къени амазма. Анин премьер Тусказ, къецепатан крарин министр Сикорскийдиз ва маса чIехи агъайриз абур кьилиз акъудунин карда кьилин манийвал Урусат яз аквазва. Гьавиляй Евросоюзда авай маса вагьшийрихъ галаз зил кьазва, пехъивалзава.

ИкI, тарихдиз куьруь хьтин сиягьат авуналди, заз лугьуз кIанзава хьи, Европадин, Евросоюз лугьудайдан са жерге уьлквейрин «элитадин» пехъивилин, диливилин себебрикай сад гьа фашизм я. ЧIехи Регьбер И.В. Сталинан, адан полководецрин, баркаллу Яру Армиядин, чи партизан­рин, Советрин вири­ халкьдин гьунарлувилелди чал вегьей гзаф фашистар, абурун кьиле акъвазайбур терг ийиз хьана. Амма фашизм тамамвилелди дувулрай акъуднач, адан тум хкудиз хьанач. И кардихъни вичин себебар ава. Гзафбур катна, чуьнуьх хьана. Са кьадарбур США-ди хвена, чпиниз тухвана, ишлемишна. Советрин Союз, Варшавадин икьрар чукIурайла, ГДР вахкайла, цIийи къулай шартIара фашистрини нацист­ри мад къуват гьисс хъувуна. Ингье, украинвияр вилик кутуна, Россия стратегиядин рекьяй бамишариз, магълуб ийиз алахънава, дуьньядин пуд лагьай дяведик цIай кутазва, даян-дулдурумар гзаф акъудиз, чпин къемейризни кьацIай мецериз са къатда къилав гузва.

Къунши Финляндиядизни, чи уьл­кведин кеферпатан бязи мулкар кьуна, чпин империя арадал гъидай­ ниятар ава. Лихтенберга лагьайвал,­ инсандин акьулдиз сергьятар ава, амма ахмакьвилиз, башибузукьви­лиз, аквар гьаларай, — ваъ. Россия­ гьамиша ислягь, вири дуьньяда гьахълувилин пайдах вине кьунвай государство я. Кая Калласа, гуя чи уьлкведи «цIипудра масабурал вегьена» лугьуз, къакъра язаватIани, тарихда гьамиша душманри чал вегьейди я. Абурун эхир гьихьтинди хьанатIа, виридаз чизва. Чаз дяве кIанзавач. Эгер вагьшийри, гижибуруни пехъибуру чал вегьейтIа, дяве исятда Украинада кьиле физвай хьтинди ваъ, масад жеда, чал атайбурун лешерикай гьич кьежей чкани амукь тавун мумкин я. И кардин замин «Ярс», «Орешник», «Сармат», «Буревестник», «Посейдон» ва масабур тирди чир хьана кIанда.

НАТО-ди Урусатдин варарихъ амп язавайди къейднай Римдин виликан папади. Гила аквазвайвал, пе­хъи вагьшийри хьиз, чи къапудихъ са къатда арф язава. Украинада дяведал эхир эцигунал Евросоюздин кьиле авайбур сакIани рази жезвач, жезмай кьван яргъалди давамариз кIан­зава — чпизни хийир авай хьтинди я!

Пехъи кьил цла, кьвала акьада! — тагькимарзава чи халкьдин камаллу мисалди.

Ш. Шихмурадов