Чун 2023-йисан Яран сувариз гьазур жезвай. Гьаваяр къайибур, ламубур тир. ЯтIа­ни, гуьгьуьлар гумрагьзавай. И къай­гъуй­рик квайла, телефондиз зенг атана.­ Вуж ятIа малум хьанач. Рахайла, зенг авун­вай­ди Докъузпара райондин культурадин­ уп­­рав­ленидин къуллугъчи Магьсудов Фей­зул­­лагь тир. Умуми рахунар авурдалай гуь­гъуь­низ ада ихьтин ихтилатна.

«Зун, зи дустар Агъарагьимов Герейхан, Къаракуьредин культурадин кIвалин директор Алисултанов Закир вуна лезги хуьрерикай гьазурзавай передачайриз тамашзава. Чун пара рази я. Чаз вуна чи райондикай, Къаракуьре хуьруькай, адан баркаллу инсанрикай, гьа гьисабдай яз, Ватандин ЧIехи дяведа, полковникдин чинда аваз, дивизиядиз регьбервал гайи Заманов Хайирбег Демирбеговичакай фильм гьазурнайтIа, кIанзавай».

Гьелбетда, ихьтин теклифдал зун рази хьана. Полковник Замановакай заз хейлин малуматар авай. Ватандин ЧIехи дяведа гъалибвал къазанмишуник ада виле акьадай хьтин пай кутунвай. Ам халис командир, викIегь офицер тир.

И ихтилатдилай гуьгъуьниз са акьван вахт алатнач ва майдин вацра Фейзулагьни адан дустар чи кIвализ ЦIийи Макьаз атана. Уьмуьрдин юлдаш Гуьлагъади, лезги кайванийри хьиз, мугьманар хъсандиз къаршиламишна, абурун вилик уьндуьшкадин як квай хинкIарни чи багъдин няметар эцигна.

Чна гележегдин видеофильмдин гьа­къин­дай ихтилатар, меслятар авуна, акъатдай харжар тайинарна. Докъузпара райондиз фейила, чи дестеди сад лагьай юкъуз Усугъчай ва Къаракуьре хуьрера шикилар яна, инсанрихъ галаз суьгьбетарна, чи гьерекатар видеокамерадиз къачуна.

Заз акурвал, Фейзуллагь, Герейхан ва Закир бюджетдай гузвай мажибрал алай ва чIехи хизанар хуьзвай инсанар я. Хайи ерийрал ва инсанрал рикI алайвиляй абуру фильм гьазурунин харжар вири чпин хивез къачуна. Абуру райондай акъатнавай бажарагълу ва баркаллу рухвайрални рушарал дамахзава ва гьа са вахтунда абурукай масадбурузни чир хьана кIанзава. Мадни лагьайтIа, акьалтзавай несилдиз чешне тир ахьтин инсанар рикIелай алуд тавунин месэлани гьялзава.

Фильм гьазурдайла, чаз Усугъчайдин юкьван школадин тарихдин муаллим Руслан Агъаметовани куьмекна.  Гьайиф хьи, и хъсан кас, райондин тарих хъсандиз чизвай муаллим рагьметдиз фенва. Ада чаз райондин алатай ва алай вахтарикай итижлу суьгьбетар авунай. Ахцегьрин хуьруькай фильм гьазурдайлани, Руслан муаллимди чаз метлеблу суьгьбетар авунай.

Рагьметлудан ихтилатрай малум хьайи­вал, Къаракуьре хуьр лезгийрин дегь заманадин ва дерин тарих авай макан я. Лезги чилер кьаз атай чапхунчияр Къаракуьредизни акъатна, абурухъ галаз и мулкара къизгъин женгерни кьиле фена. Хуьрни, жемятни чаз пара хуш хьана. Къадим хуьруькай, адан инсанрикай чна видеофильмни гьазурна.

Къаракуьредиз чун июндин вацра фенай. Кьуд пад къацу векьеди кьунвай ва ракъинин нурари ишигълаваннавай дагълар, дереяр иердиз аквазвай. Хуьр гьуьлуьвай 1445 метрдин вине, дагъларин юкьва, экIя хьанва. Чаз сифте нубат­да, хуьруькай хкатна, кIунтIал хкажнавай мискIин акуна. Адан патав гвай булахдин са къванцел атIанвай, Сулейман Керимоваз ухшар авай инсандин шикилди чи фикир вичел желбна. Хуьруьнвийри гъавурда тур­вал, ам Сулейман Керимован Москвада духтурвиле кIвалахай,  рагьметдиз фейи стха Керим тир.

Герейхан  Агъ­арагьи­мо­­ва ихтилат авурвал, куьгьне мискIин и хуьре 913-йисуз эцигна. Чапхунчияр атайла, хуьр хьиз, мискIинни са шумуд сеферда чукIурна. Жемятди ам мад ва мад арадиз хкана. Совет­рин девирда мискIиндикай склад авуна. 1980-йисуз хуьруьн динэгьлийри ам, пак имарат хьиз, ачух хъувуна. 2009-йисуз, гьикI хьанатIани чидач, цIай акатна, мискIин кана. И кардикай хабар хьайила, РФ-дин сенатор Сулейман Керимова жемят текдиз тунач. Кьве мертебадин, 38 метр кьакьанвал алай, минара галай мискIиндин дарамат эцигна. Ихьтин мергьяматлу крар ийизвай касдиз чавай анжах, вич Аллагьди хуьрай лагьана, дуьа ийиз жеда.

Булахдин патав инсанри ял ягъун патал кьур эцигнава, ам хъсандиз аваданламишнава.

МискIиндин къаншарда Муьгъуьн дагъ хкаж хьанва. Анаг лапагар, малар хуьдай яй­лахдин чка я. Дагъдиз хкаж хьайила, КцIар райондин СтIуррин хуьр аквазва.

МискIиндилай винелди хкаж хьайила, чун куьгьне хуьр алай кIунтIал акъатна. Гьайиф хьи, ина кIвалер амач. Хуьруьн къваларив гвай чкаяр, бубуяр экъечIна, гзаф гуьрчегдиз аквазвай.

Хуьруьн мулкуна 75 гектарда кьван сурар экIя хьанва. И делилдини Къаракуьре чIехиди тирдакай, ина чапхунчийрихъ галаз зурба ягъунар, женгер кьиле фейидакай лугьузва.

Эхь, гьи терефдихъай къачуртIани, пара мублагь лезги чилерин иесивал ийиз кIанз, гзаф кьадар чапхунчияр атана. Амма абуруз лезги чилел сурар жагъана. Чан аламукьайбур чеб атай чкайриз кат хъувуна.

Къаракуьре хуьруьн администрациядин кьил Гьасанбег Балабегова суьгьбет авурвал, алай вахтунда ина 119 кIвал ава, 1120 кас яшамиш жезва. Жемятдин къуллугъда администрация, ФАП, юкьван школа  ва маса идараяр ава. Агьалийри лапагар, къарамалар хуьзва, келемар, картуфар битмишарзава.

Чаз акурвал, хуьруьн мулкара багълар, техилдин никIер тIимил ава. Лежбервилинни фермервилин майишатар ачухнавайбурни сад-кьвед я. Эгер и месэлаяр гьялайтIа, хуьре амай жегьилриз кIвалахдай чкаяр жеда. ГьакIни лугьуз жеда хьи, Къаракуьредин мулкар санаторияр ачухуниз кутугнава. Ина инсандиз сагъламвал мягькемар хъийидай вири шартIар ава. Гьайиф къвезвай кар ам я хьи, кIвалахдай чкаяр авачирвиляй жегьилар шегьерриз физва, хуьр ичIи жезва.

Докъузпара район итижлу чкайрикай сад я. Усугъчайдиз агакьдалди­ рекьин вини патай виликан къеледин харапIаяр аквазва. Адан бязи цлар ама. Райондин администрациядин гьаятдин са патай чаз полковник Хайирбег Заманован шикил авай кьул акуна.  Ватандин ЧIехи дяведин активный иштиракчи рикIел хуьн патал 2022-йисуз ина хъсан мярекат тешкилнай. И кардик Г. Агъарагьимова, Ф. Магьсудова, Р. Алисултанова ва Заманован мукьва-кьилийри еке пай кутуна. И мярекат лезги чIалал гузвай «Вахтар ва инсанар» передачадини къалурнай.

Заманов Хайирбег Демирбегович 1907- йисуз Къаракуьреда кесиб хизанда­ дидедиз хьана. Ам гъвечIизамаз, буба рагьметдиз фена, хизанни кIеве гьатна. И вахтунда абуруз мукьва-кьилийри куьмекна. Хайирбе­га, мукьва-кьилидан кIвале яшамиш жез, Усугъчайдал 8-класс куьтягьна. Дидедиз куьмек гун патал жаванди колхозда нехирбанвална. 1929-йисуз жегьилдиз Яру Армиядин жергейра къуллугъ ийиз эвер гана. Зигьин авай, викIегь, акьуллу гада  командирри Орджоникидзедин  военный училищедиз рекье туна.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Хайирбег Заманова 10 агъзур касдилай гзаф аскерар авай дивизиядиз регьбервал гана. Фашистрихъ галаз кьиле фейи женгера дивизияди къачур гъалибвилер фикирда кьуна, Москвада дивизиядин тIварцIихъ са шумуд­ра салютар гана. ВикIегь полковник 10 ордендин ва са шумуд медалдин сагьиб тир.

Дяведилай гуьгъуьниз Х. Заманова Буйнакск, Махачкъала шегьерра военный комиссар яз къуллугъ давамарна.  1983-йисуз ам рагьметдиз фена, Махачкъала шегьердин сурара кучукнава.

Къейд авун лазим я хьи, Гитлеран  фашистрал гъалибвал къачур дяведин йисара­ кьве лезгиди дивизийриз регьбервал гана. Генерал-майор М. Абилова ва полковник   Х. За­манова. Ихьтин дережадиз акъатай офицерар  чи республикадин маса халкьарин векилрик квач.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Къаракуьредай 400 касди фронтда иштиракна. Абурукай чIехи паюниз хайи хуьруьз хтун кьисмет хьанач, абуру Ватан патал  чпин чанар къурбандна.

Усугъчайдал мугьман хьайи юкъуз чна полковник Х. Заманован уьмуьрдиз талукьарнавай элкъвей стол тухвана. И карда­ чаз Г. Агъарагьимова, Ф. Магьсудова, З. Али­­султанова, Р. Агъаметова ва Къаракуьре­дин юкьван школадин муаллим, райондин агъсакъалрин советдин председатель Халилбег Эмирчубанова куьмекна.

Пакадин юкъуз чи десте Махачкъаладиз рекье гьатна, чун Х. Заманован сурал фена. Ина чаз адан патав мад са сур гваз акуна. Ам полковникдин хва Эльмар Заманован сур тир. И касди хейлин йисара Махачкъала­ шегьердин исполкомдин председателвиле кIва­лахайди я. Чна сурар ва кьилерихъ галай къванер михьна, Герейхан стхади дуьаяр кIелна.

Ахпа чун Махачкъала шегьердин «Жен­ги­нин баркалладин музейдиз» фена. Ина чаз полковник Замановаз гьукуматди ганвай шабагьар, адан уьмуьрдиз, женгериз талукь до­кументар къалурна. Чна гьазурай видеофильм Белиждин «Юждаг», Кьасумхуьруьн «Ли­дер» телеканалрай къалурна. Абуруз килигай инсанри чаз, зенгер ийиз­, сагърай лагьана.

Зун а кардихъ инанмиш я хьи, акьалтзавай несилдиз чи халкьдин арадай акъатнавай баркаллу инсанрикай тамам малуматар чизвач. Шаиррикай, алимрикай, генералрикай, Советрин Союздин ва Россия­дин Игит­рикай, зегьметдин ветеранрикай аялрин бах­чайра, школайра чирвилер гун хъсан кар я. Ватанпересвилин тербия гунин карда ихьтин мярекатрихъ еке метлеб ава.

Магьсуд Магьмудов,

отставкада авай полковник