…Иминат халадиз вичин гъве­чIи стха Гьамидан кIвализ эвер ганвай. Абур, хциз свас це лугьуз, къавумрин кIвализ фин лазим тир.

Имината “ЧIехи стха Гьасанак вил хкIунач хьи, ам гьина ава?” лагьана, хабар­ кьуна. “Адахъ галаз чи араяр амайди туш”,  жаваб гана гьасятда кIвалин иесидин папа.

Иминатан чин атIугъна.  “Эвер це кван инал Гьамидаз!” — буйругъна ада. Гьасятда атана акъатна гъве­чIи стха. “Ви къуллугъда зун гьазур я, вах”, лугьуз кIанзавай, ам­ма гаф хейлин яшар хьанвай дишегьлиди атIана:

— Гьамид, ваз чиз, дуьньяда итимар пара авани, тахьайтIа, — папар?

— Папар, — жаваб гана Гьамида.

— Вучиз ятIа чидани ваз? Яб це. Па­пар яз ханвайбурни папар я, чпин бар­макрин абур фитедилай агъуз авуднавай итимарни папариз элкъвезвайвиляй. Ван хьанани? Стха галачиз мехъерин савда арадал вегьенвай абурсуз… Ваз гьина акуна, я туш, ван хьана, хайи стхади вичин стха шад ва я пашман мярекатрикай хкудна?.. Исятда фена, вунани ви папа, кьве патахъай кьуна, Гьасан гваз хкведа!..

КIвале садни рахазвачир, виридан лал кьенвай. Са арадилай  стхаяр санал хтана ахкъатна. Имината такабурлувилелди кьил хкажна, кIватI хьанвай мукьва-кьилийрин рикIел хкана: “Куьн дагъдани, арандани (абур  арандиз куьч хьанвай дагъвияр тир) бармакдин абур хвейи бубадин веледар я. Инлай кьулухъ заз куьн маса жуьре тахкурай!..”

Вич кьиле акъвазна, камаллу къари­ди вири талукьар къавумрин кIвализ тух­-ва­н­ай. Зи фикир я: хизанрин мягькем­вал ихьтин крари арадал гъизва, хуьзва…

…Киш югъ чи хизанда пак югъ хьиз кьабулнава. ЧIехи несилдини, гъвечIи­буруни. Чи уьмуьрдиз ам саки вич-виче­лай, садавайни хабар кьун тавуна, атана. Гила адакай адет хьанва.

Гьар киш йикъан нянрихъ чи рухваяр, рушар, сусар, езнеяр, хтулар, птулар чIехи бубадинни бадедин патав кIватI жеда, хизандин шагьдамар дувулар тир агъсакъалрал кьил чIугвада.  Адалайни гъейри, стхаяр, кьелитIар, вахар, сусар, гъвечIи балаяр чеб-чпизни аквада. ГъвечIи жемият патал и югъ халисан суваринди я. Ина абуруз ая – мийир авайди туш, герекни жезвач. Кьилинди, абур чIехи несилди истемишзавай тербиядин тарсарихъ галаз таниш хьун я.

И адетдин сифте цIирер кутурди зи рагьметлу диде, аялрин баде хьана. Ам савадсуз тиртIани, тербиядин рекьяй зурба алакьунар авай, регьимлу, хтулрал рикI алай, махарин кIватI хьтинди тир. Рагьмет хьурай вичиз.  Садра чи кIвализ Кьурагь райондин газетдин редактор Асварни “Лезги газетдин” къуллугъчи  Мегьди илифна. Абур мугьманрин кIвале зи дидедихъ галаз рахазвай. Аялрин кIваляй чи пуд балани атана, салам гана, мугьманрин гъилер кьуна, хвашкалди лагьана, атайвал хъфена.

Асвараз абурун тербия бегенмиш хьана. “И кар куь патав гвай зи дидедин агалкьун я”, — тестикьнай за.

КIвале ихьтин чIехиди хьун хизандин бахт я. Гьайиф къведай кар я, алай вахтунда жегьилри кьилди яшамиш хьун къайдадиз элкъуьрнава. Амма чи хизанар санал кIва­тIун патал зи кайванидин къундарма зурбади хьана, иллаки — гадаяр патал. Зав ада яцIу тахтайрикай аскIан, амма яргъивал алай са  табуретка туькIуьриз туна. Михер, кутIаярни жагъурна. Рухваярни сусар чпин 3-4 йис хьанвай бицIекар галаз атайла, бадеди ацукьарна абур табуреткадин кьве кьилихъ. Сифте михер ядай саягъ къалурна, ахпа вугана михерни, кутIаярни. Квез акуна кIандай аялрин алахъунар! Эхирдай бадеди, ни шумуд мих ва гьикI яна­ватIа тайинарна, гьардаз къвезвай къиметни яна, мектебда хьиз.

И тарсар бада фенач. Гадайрилай кьве йис кьван чIехи, бадедин пеше — муаллимвал бегенмиш хьанвай хтул рушни авай. Ада кIвале тарс тухудай пIипIни гьазурна, вичин стхайриз гьисабар, рекъемар кхьидайвал, эхлягъун-хкудун ийидайвал чирзавай. Тарс куьтягь хьайила, гадайрин дафтарра яру рангунин ручкадалди къиметарни ядай. “Ученикрив” витIни акъудиз тадачир, гьахьтин низам тунвай.

Лап бицIибур бадеди пластилиндикай жуьреба-жуьре нинияр  расунал, рангуналди шикилар чIугунал машгъулардай. Парабурун рикI чуьнуьх жедай къугъунал алай. Садра чIехибур столдихъ галайла, Зураб хтул, бубадин пенжекни шапка алукIна, атана абурун арада, гъилни ченедик кутуна, суьгьбетдиз яб гуз ацукьна. Яргъалди ам жагъуриз хьанач. Ахпа жагъун хъувурла, хьанай гьа хъуьруьнар!..

Дидейри ва вахари, бадедин гуьзчивилик кваз, суфра дуьзмишда. Дуьз лагьайтIа, им  вирида рикI алаз гуьзетдай ара я. Парабурун вил бадеди чрадай чар авай  лавашрал, гьар жуьредин афаррал, ашарал, ргай якIал, салатрал, къавурмишнавай картуфрал, мад маса хуьрекрал жеда. Гаф атай чкадал лугьун, баде математикадин задачаяр гьялдай устIар яз машгьур я. Амма хуьрекарни ада гьакьван устаддиз гьазурда.

Гьафтедин эвел кьиляй бадени  буба чпин несил къаршиламишунин къайгъуда жеда. Гъуьрни як къа­чун хтул Микьдадан буржи хьанва. Адаз и рекьяй вижевай пешекар лагьайтIа, гъалатI туш.

Суфра къахкъажун, къапар кIватI хъувун, абур чуьхвена си­риш­тада хтун жегьил рушаринни сусарин  хиве ава. Гьазурнавай хуьрекрикай, артух хьана, затI-матI амукьайтIа, хъфидайла гъвечIи жемият, пакетарни кьуна, бадедин патав жеда, гьарда вичиз бегенмиш пай тIа­лабда. Гила майдандиз акъат­завай бицIек балади “баде, лавас!” лагьайла, кайванидин шадвал цаварив агакьда.

ЧIехибурун суьгьбетриз, хкетриз яб гана, руфунни динж хьайила, гъвечIи балаяр кIвале хуьз хъже­дач. Гьаятдиз экъечIда. Ина футбол, кьуьлер, кат-калтугун худда гьатда. Ихьтин къугъунри аялрилай дарихвал ва сугъулвал алудда…

Хизандин югъ абурлудаказ кьиле тухунин кьетIен лайихлувал мад гьа бадединди я.  Бедендиз гъвечIи, къене чIехи рикI авай дишегьли кардик квайла акI жеда хьи, ада вич вири балаяр патал харжда. БицIек­ризни и хесет чир хьанва­. Чпиз кIани шей жагъун тавурла, бадедал­ ал­тIуш­да. Балайриз аян я, чпиз кIани­вал жедайди.

ЧIехибурузни адет хьанва. Са сеферда дустари чи хва Мурадаз, пивони дадмишда, санал футболдизни килигда лагьана, чпин патав  атун теклифна.

— Къе жедач, бейкеф жемир, гадаяр. Киш чи хизандин югъ я, — чун къе вири бубадинни дидедин патав хьун лазим я, — жаваб ганай.

И гафар ван хьайи хцин дустарни чиниз кIватI хьанай. Хъфидайла, аварви Гьажи духтурди чи кайвани къужахламишна, “Захъни вун хьтин диде амай­тIа, бахт тир”, лагьанай.

Шак авач, и адетди хизанар агудзава, алакъаяр мягькемарзава, тухумда гьуьрмет-хатур артухарзава. Эгер адахъ машгьурвал хьайитIа, са хизанар ваъ, санлай халкьни къуватлу жеда.

Гьар са хизан, кьадардал гьалтайла­, гъвечIи, амма вичин къанун-къайда авай “пачагьлугъ” тирди рикIелай ракъурна виже къведач. Гзаф пуларни кьакьан кIвалер, багьа машинарни къизилар къе — вибур, пака нинбур жезватIа, чаз уьмуьрди къалурзава. Халисан девлет — им кьилел сагъ-саламат диде-буба, патав умудлу мукьва-кьилияр, кIани касдин мягькем ва ихтибарлу къуьн хьун я…

Гьуьрметлубур, буюр ахтармиша, белки, куь “емиш” мадни дадлуди жен. Къуй агалкьунар хьурай квехъ.

Азедин Эсетов