Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Дагъларин уьлкведа Советрин гьукуматдин къурулушар туькIуьрдайла, дагъвияр ханарин, беглерин, кавхайрин истисмарвиликай хкуддай, савадсузвал, авамвал тергдай, чка-чкада азад, бахтлу уьмуьр къурмишдай серенжемар тешкилдайла, кьабулдайла, сифте жергейрик экечIай, цIийи уьмуьрдин бинеяр кутуник еке пай кутур инса­нар, чархачияр хьайиди я. Ахьтинбурукай сад са­ки виш йис идалай вилик Куьре ханлухдин­ Кьурагьрин наибстводин Хпежрин хуьре лежбер, устIар Исакьан Ибрагьиман хизанда ­дидедиз хьайи Исмаилни  тир.

Урусатдин ­им­пе­рияда 1917-йисуз Октябрдин инкъилаб гъа­либ­ хьайила, адан вад йис хьанвай. Гъве­чIи­ди тиртIани, ада секин хуьре кьил акъат тийи­дай са гьихьтин ятIани гьерекатар кьиле физвайди кьатIана. Куьчеда вахт акъудзавай­ аял­­рик квай адаз хуьруьз мукьвал-мукьвал чара итимар (бязибурув яракьарни гвай) къвез­вай­ди, абуру агьалияр кIватIзавай­ди, абурухъ галаз рахунар ийизвайди аквазвай. Гьатта са сеферда хуьруьн патав тфенграй ягъунарни хьанай. Хирер хьайи кьве кас ­Кьурагьиз хутахнай, абурал гьужумайбур дагъдиз катнай. Хуьруьн чIехибурувай ван хьайи­вал, хирер хьайибур коммунистар тир лугьу­дай.­

ЧIехи жердавай Исмаилаз коммунистар, комсомолар вужар ятIа чир хьана. Магьледин гадайрихъ галаз, “чунни комсомолар я” лу­гьуз, куьчейра къекъведай ва цIийи гьукумдикай чIурукIа рахазвайбурухъ галаз кукIу­нар­ни ийидай. Исакьан Ибрагьим дуьньядин гъавурда авай итим тир. Адаз гзаф инсанарни, чкаярни акунвай. Советрин гьукуматни зарафат туширдан гъавурда гьатнавай. Вич Ислам диндин кIелунар авунвай ва иман гвай кас тиртIани, адаз савадлувал, чирвал, илим инсан патал хийирлу тирди ашкара тир. Гьавиляй чIехи хва Исмаил Кьурагьиз тухвана, школадик кутуна. Хуьре гьеле школа ачухнавачир. Гьа инлай Исакьан Ибрагьиман хва Исмаилан савадлувилихъ, къанажагълувилихъ, жемят, хуьр, республика, общество патал къени, хийирлу­ крар авунихъ ялзавай четин, амма лайихлу рехъ гатIунзава.

Дугъриданни, вахт, гьи терефдихъай къа­чуртIани, четинди, муракабди тир. Советрин гьукуматдин векилри чкайрал тухузвай тешкиллувилин кIалахдин гъавурда вири гьатзавачир. Аксибур пара амай. Гьавиляй 1930-йисуз Куьредин хейлин хуьрера Советрин гьукумдиз акси бунтарни кьиле фенай. Школа эхирдалди куьтягьдай мумкинвални тагана, цIерид йисавай жегьил Агъулиз, Хутхул хуьруьз рекье твазва, савадсузвал тергун патал. Са йисалай виниз Исмаила агъулвийриз  (чIехибурузни,  гъвечIибурузни)  кIе­лиз, кхьиз чирзава. Вичин чкадал масадбур атайла, гада чирвилер артухариз Ахцегьрин педагогвилин са йисан курсарик экечIза­ва ва, анаг куьтягьайла, хайи хуьруьз хквезва. ГьикI лагьайтIа, 1933-йисуз хуьре Къасян Агьмедан кIвале сифтегьан школа ачухнавай, аниз муаллимар герек тир. Исмаила хуьруьнвияр тир Гьамидов Хидирнебидихъ, Меликов ­Абдидихъ, Рамазанов Мегьамедахъ галаз гьа­къикъи кIвалах тешкилна. Иллаки — мектебдиз рушар желбун паталди. Савадсуз ­ин­санри, “рушарин кIелунар квез я?” лугьуз, ­ве­лед­рин рехъ атIуз­вай. Гьавиляй диде-бу­байрихъ галаз датIана гъавурдик кутунин кIва­лах ­тухун гьар йикъан кардиз элкъвена. Ида вичин нетижаярни гана. Школадиз кIе­лиз, кхьиз ­чириз къвез­вай эркекрин арада рушарни ­пайда хьана. Авайвал лагьайтIа, сад-кьвед лагьай клас­­сра кIелза­вайбурун яшар 10-11 йисалай алатнавай. Абурухъ галаз кьетIен жуьреда тарсарни тухвана кIан­завай. Муаллимар алахъ­ни ийизвай. Амма чIехи класс­ра тарсар гудай пешекарар авачир.  Исмаила  мад  вичин  хивез  жавабдарвал къачуна ва ам Да­гъустандин педагог­вилин институтдик экечI­на. Пуд йисалай Ис­маил­ Ибрагьимо­вакай ботаникадин, биологиядин ва географиядин тарсар гудай пешекар ­хьана.

Диплом гваз хтанмазди, Ибрагьимов хуьруьн сифтегьан школадин заве­дующийвиле тайинарна. Райондай ва рес­публикадай  пеше­карар  атана,  Асердин  тIула школадин дараматни эцигна. Везифаяр садлагьана артух хьана. Гьеле хуьре школадикай вил къязамай, гьатта эркек аяларни кIелиз ракъур тийиз­вай диде-бубаяр амай. “Ана вахт гьакI акъуд­далди, хипер, малар хуьз, гамар храз, кIвалин маса крар ийиз, чаз куьмек авун хийирлу я” лугьузвай абуру. Им Советрин гьукуматди разивалдай делил тушир. Райондин идарайрай датIана къуллугъчияр къвезвай ва абуру са аялни школадикай хкуд тавун истемишзавай. Гьа са вахтунда комсомолрин жер­­геяр артухарун теклифзавай. 1934-йисалай комсомолдин член тир Исмаилан хиве хуьруьн комсомолдин сифтегьан ор­ганизациядин секретарвилин визифаярни хтуна. Ида хуьруьн жаванрин ва жегьилрин арада тухузвай кIвалах мадни жанлуди авуниз мажбурзавай. Хуьруьн сифтегьан коммунистар Гьамидов Вагьидан, Рамазанов ­Мегьамедан, Меликов Абдидин, Абдурагь­манов Насрулагьан, Исмаилов Мустафадин, комсомолрин, хъсан дегишвилерин терефдаррин куьмекни галаз мектебдин заведующийдилай хейлин крар алакьна. Мелер ийиз, мектебдихъ цIийи классар акал хъувуна, комсомолрин организация мягькемарна, жегьилар советрин гьукумат чеб патал хийирлуди, гележег хъсанди жедайдахъ инанми­шарна. Заведующий вични хуьруьнвийриз лайихлу чешне хьана. Ада вичин ва ми­ресрин, коммунистрин рушар школадиз рекье туна. Сифте яз хуьряй вуздик, Дагъустан­дин медицинадин институтдик экечIай­дини ­Исмаилан руш Зумрият хьана. Ахпа адан ­гуьгъуьналлаз мадни Хпежрин рушари вузра, техникумра, училищейра кIелна, пешеяр къачуна.

Везифаяр, къайгъуяр гзаф тир. Мектебдиз регьбервал гунихъ галаз сад хьиз Ибрагьимова хуьре арадал гъанвай колхоздин кьиле авайбурузни майишат тешкилиз, кIва­лахрал инсанар желбиз, абур гъавурдик кутаз куьмекар гузвай. 1939-йисуз фикирдиз къачунвай вири крар кьулухъ акъатна. Комсомолдин члендиз, муаллимдиз, кьве веледдин бубадиз Яру Армиядин жергейриз эвер гана. Финнрихъ галаз кьиле фейи дяведа Исмаилал хер хьана. Госпиталда къаткайдалай гуьгъуьниз, 1940-йисуз, ам армиядай ахъай хъувуна. Хуьруьз хтай савадлу же­гьил­дал мад хуьруьн школа ихтибарна.

Ватандин ЧIехи дяведин йисар гьикьван четинбур, зулуматдинбур хьа­на­тIа, къе виридаз малум я. Инсанри кьвед-пуд касдин пата­лай зегьмет чIугвазвай. Заведующийди ирид йисан школадин ученикриз ботаникадай, биологиядай, географиядай тарсар гузвай. Муал­лимрин гъвечIи коллективни, ая­ларни колхоздин кIвалахар агудунал желбзавай. Гьукуматдин, райондин сагьибри вичиз ийизвай ихтибардив Ибрагьимов гьар са уламда намуслувилелди, жаваб­дарвилелди, гьакъисагъвилелди, кардин гъавурда аваз эгечIза­вай. Ихьтин лайихлу ерияр фикирда кьуна, адаз райондин халкьдин образованидин отделдиз инспекторвилин кIва­лахал теклифзава.

Гьялна кIанзавай месэлаяр сад-садалай заланбур тир. Школайра кIелзавай аялар тарсарикай хкуд тавун, хуьрериз физ (гзаф вахтара кIвачи-кIвачи), бубаяр фронтда телеф хьайи хизанар ва абурун аялар учетдиз къачун, кIеве авай муаллимрин хендедайриз суьрсетдин куьмекар гун. Етимриз элкъвенвай аялрин сиягьар туькIуьрун ва абуруз, мумкинвилериз килигна, детдомра, интернетра чкаяр жагъурун, хуьрерин мектебар муаллимралди, учебникралди, мебелдалди, классралди таъминарун… Саки вад йисуз ада инспекторвилин везифаяр, бязи вахтара гьикьван четин хьанатIани, кьилиз акъудна. 1945-йисан майдиз Яру Армиядин кьушунри, советрин халкьди Гитлеран Германиядал гъалибвал къазанмишна. Фронтдай ара-ара дяведин иштиракчияр хквез гатIунна. Абурук муаллимарни, образованидин хилен маса къуллугъчиярни квай. Беденрал хирер ала­май­тIани, гъилер, кIвачер галамачиртIани, абур чпин кеспидив эгечI хъувуна. Исмаилни­ 1947-йисан сентябрдиз хайи хуьруьз хъфена­ ва ада цIуд йисалай виниз ирид йисан школа­дин коллективдиз регьбервал гана. Гьа са вах­тунда хуьруьн сифтегьан партийный ор­ганизациядин секретарвилин, пропагандиствилин, агитаторвилин везифаярни тамамарна.

Хуьруьнвияр адав Смяли муаллим  лугьуз рахадай. Гзаф месэлайрин гъавурда авай, регьимлу, къени крарин сагьиб тир адан патав датIана агьалияр къведай. Чеб кIеве гьа­тай гьар береда. Яшайишдин гьялиз тежезвай месэлаяр пайда хьайила. Садаз меслят гудай, масадаз тайин кар теклифдай. Пуд лагьайди четин аквазвай месэладин гъавурда твадай. Кьуд лагьайдаз райондин ва я рес­публикадин гьи идарадиз фена, кар туькIуьр­датIа, лугьудай…

Смяли муаллим вичин пешедин ус­-тадни тир. Адаз ботаника, биология, геог­рафия, химия хъсандиз чидай. Учеб­ник­рилай­ гъейри, тежрибалу муаллимди классдиз ­кIва­ляй энциклопедияр гъидай. Чун абуруз пара итижлувилелди килигдай. Муаллимдин рикI алай гафарик “кьегьал” гафни акатзавай. Тарсуниз атайла, Смяли муаллимди виридалай вил аладардай ва адаз тарс чир тавунвай аял гьасятда чир жедай. Адалай вилер алуд тийиз, лугьудай: “Кьарагъ кван, кьегьал, экъечI доскадал, вун къе лап хъсандиз гьа­зур хьанвай хьтинди я. Са вад къачу жуваз”.

Гьикьван лагьайтIани, классда надинжарни жезвайди я. ДатIана юзазвайбур, рахадайбур, вилик квай партада ацукьнавайбурук хуь­­куьрдайбур… Смяли муаллимди жен­жел­­дин анжах тIвар кьадай. Адани гьасятда­, “я маллим, за вуч ийизва кьван?” лугьуз, наразивалдай. Смяли муаллимди пIузаррик са жизви хъвер кваз, лугьудай: “Я бубадин кьегьал, вавай жен вуч ийида? Са кар вавай же­да: кисна ацукьун ва ви юлдашри ахъайзавай тарсунихъ, захъ яб акалун. ГьакI хьайила, кисна ацукь жуван чкадал”.

Хуьруьн образованидин идара районда хъсанбурун жергеда тун патал Исмаил Ибрагьимовича гзаф крар авуна. Дерин чирвилер, чешнелу тербия гунихъ галаз сад хьиз, аялриз яратмишунрал, спортдал машгъул же­дай шартIарни тешкилна. Школадин мастерскойда аялриз кIарасдикай, металлдикай жуьреба-жуьре шейэр ийидай мумкинвал гана. Зегьметдин тарсар тухузвай мастерской герек вири станокралди, алатралди таъминарнавай. Физкультурадин тарсарихъ ери ва метлеб хьун патал спортдин майдан туь­кIуьрнавай. Аялриз гимнастикадал, футболдал, волейболдал, кьезил атлетикадал машгъул жедай мумкинвилер авай. Хпежрин волейболдин команда районда хъсанбурукай сад тир. Школадин художественный самоде­я­тельностдин коллективди районда гьар йи­суз­ кьиле физвай килигунра, конкурсра ишти­ракзавай ва кIвенкIвечи чкаярни кьазвай. Му­аллимар ва са бязи ученикар хуьруьн халкь­дин театрдин тамашайрани къугъвазвай.

Директорди школадин куьмекчи майишатни кардик кутунвай. Ана афнияр, газарар, келемар, картуфар битмишарзавай. Майишатда зегьметдин тарсара къачузвай чирвилерикай школьникри, колхоздиз куьмекар гудайла, менфят къачузвай. Муьжуьд йисан школадиз элкъуьрнавай идаради гьамиша муаллимрин кьитвал гьиссзавай. И кар фикирда кьуна, директорди хъсандиз кIелзавай гадайриз педагогвилин институтдик экечIдай мумкинвилер яратмишна. Школадиз урус чIалан тарсар гудай жегьил кьве учительница (Тамарани Валентина) гъана.  Ахпа сад-садан гуьгъуьналлаз вузар куьтягьай жегьилар (тарихчи Халид Аллагьвердиев, математик Рагьим Рамазанов, географ Рамазан Гьажибегов, филологар Сагъид Вагьидов, Жаруллагь Муталибов, химик Гьамид Гьамидов…) хтайла, абур пара гьуьрметдивди рекье хтунай.

1965-йисуз КПСС-дин Кьурагь райкомдин теклифдалди Исмаил Ибрагьимовича хуьруьн Гагаринан тIварунихъ галай колхоздин регьбервал вичин хивез къачуна. Майишат малдарвилел, хипехъанвилел, магьсулдарвилел машгъул тир. Колхоздихъ Калухъ дагъ­да балкIанрин кьве рамаг, Шур дереда техилар битмишарзавай чилер авай. Коммунист райондин партийный комитетди вичин ва майишатдин вилик акъвазнавай везифаяр кьилиз акъудунив эгечIна. Крар яваш-яваш вилик физвай. Амма 1966-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда, гьа гьисабдай яз Хпеж дередани, хьайи залзалади вири фикирар, мурадар тахьай мисална.

Государстводи  залзалади зиянар гайибуруз куьмекар рекье туна. Гьа са вахтунда арандиз куьчардай программани кьабулна. Идакай менфят къачуна, бязи хуьруьнвийри дуьзендиз куьч хьунин месэла кудна. Абур чпиз къалурай Башлыкентдин, Къизлярдин чилериз килигизни фена, амма ангар бегенмиш хьаначир. Белиждин чилел куьч жедай къарар кьабулна. Исмаил Иб­­рагьимовича­ жемятдиз лагьана: “Чун, маса дагъ­вияр хьиз, чилерикай дарвал авайбур туш. Чаз Вегьре тIула цIийи хуьр кутадай мум­кинвал ава. Пе­шекарри проектарни авунва. Гьукуматди чаз эцигунардай материалралди, пулдин такьат­ралди, улакьралди куьмекни гузва. Хуьрни­ санал аламукьда, жемятни, чи колхоздин девлетарни вара-зара жедач”. Агьалияр и тек­лифдихъ галаз саки рази хьана, амма са шу­муд йикъалай куьч хьу­нин месэла мад колхоздин собранидал аватна. Куьрелди, хуь­руьнвийрин чIехи пай Белиж  поселокдиз куьч хьана. Колхозни “Курахский” сов­хоздал­ эхляна. Майишатдин ма­лар, лапагар ва маса девлетарни инихъ-анихъ­ фена. Тежрибалу пе­дагогдиз маса чара амукьнач, ам вичин пешедив эгечI хъувуна, та — 1983-йисалди.

“Ватандин ЧIехи дяведин 1941-1945-йисара гьунарлувилелди зегьмет чIугунай”, “Гьунарлу зегьметдай” медалрин, “Соцсо­рев­нованидин гъалибчи” знакдин иеси Исмаил Ибрагьимова уьмуьрдин юлдаш Абида­тахъ­ галаз ирид велед кIвачел акьулдна, абуруз лайихлу тербия гана. Веледри (педиатр Зумрията, государстводин зегьметдин инспекциядин кьилин пешекар Закидина, республикадин консервиярдай промышленност­дин устадлу механик-наладчик Ямена, марифатлу, гьуьрметлу дидеяр тир Мафината, Тамамата)ва Иб­рагьимоврин хтулри, птулри, штулри къе гьар са хиле намуслувилелди, баркалла алаз зегьмет чIугвазва, Исмаил бубадин тарсар рикIелай ракъурзавач.

Нариман Ибрагьимов