Къадим Дербентда яшамиш жезвай зи дуст Шамил Рамазанов мукьвара вичин бубадин кIвалел, стхадал, амай багърийрал кьил чIугваз Яламадиз фенвай. Ялама Азербайжандик акатзаватIани, жуван багъри ерияр ва асул гьисабдай лезгияр яшамиш жезвай маканар тирвиляй, дуст элкъвена Дербентдиз хтайла, за адавай мукьва-кьилийрин, хуьруьнвийрин гьал-агьвал гьикI ятIа хабар кьуна.
— За ваз вуч лугьун, дуст — сесиник са гьихьтин ятIани пашманвал ва наразивал кваз, башламишна вичин суьгьбет Шамил Элдаровича (ам духтур я), — вири сагъ-саламат я. — Амма са карди, зи стхадик секинсузвал кутунва — кьве гектардин ичин багъда битмиш хьанвай бул бегьер — гъиле кьурла эхцигиз гьайиф къведай сечме ичер гьиниздатIа, низ маса гудатIа течиз, гъарикI ва мягьтел хьана ама зи стха.
Ада заз лагьайвал, бегьер хуьн патал багъдиз ягъай дарманрихъ ада 900 доллар, тарар обрезка авурбурузни, агакьнавай ичер атIайбурузни хейлин пул гана, харжийра гьатна. Гила лагьайтIа, багъда харайриз янавай ичер я кьабулдай пункт, завод, я маса муьштери авачиз ама…
Дустунин ихтилатди закни къалабулух кутуна, зунни пашманарна. ГьикI хьи, багъларинни уьзуьмлухрин макан тир чи республикадани, гьа жергедай яз Кьиблепатан Дагъустандани, гьа Яламада, КцIара, Худата хьтин гьал ава.
ЦIинин гатуз «Шарвили» эпосдин суварик фидайла шегьре рекьин кьве патани экIя хьанвай Усугъчайдин, Мискискарин, Ахцегьрин бул бегьердикди залан хьана тарарин хилер чилел ацукьнавай ичин багълари зун кьадарсуз шадарна, рикI хайи чилин мублагьвилин, берекатлувилин гьиссерив ацIана.
Эхь, чи хайи ерийрин багъларани алай зулузни емишрин, иллаки ичерин, бул бегьер битмиш хьанва, абур кIватI хъийизва, са пай базарриз тухуз, шегьерэгьлийрин суфрайрив агакьарзава. Амма, гьа за винидихъ лагьанвай Яламада хьиз, бегьердин чIехи пай гьиниздатIа чизвач чи патарани. Дуьз лагьайтIа, промышленностдин гзаф маса карханаяр хьиз, алай вахтунда Кьиблепатан Дагъустандани тек-бир амай хуьруьн майишатдин хаммал гьялдай (салан майваяр, ципицIар, емишарни) са бязи заводра, махсус пунктара абур кьабулзава. Амма гьикI ва гьихьтин къиметрай?!.. Са кило ичер кьуд, вини кьил кьудни зур, вад манатдай. Гьамни хатур ви пата амаз.
Чкадал ихьтин гьал арадал атанваз акурла, чи багъманчийри битмишарнавай ичер, чIехи машинриз ягъиз, къунши Краснодардин ва Ставрополдин крайриз тухузва — гьанра са бубат инсаф авай къиметрай кьабулзава лугьуз.
Зи рикIелни хъсандиз алама — лезги халкьдин баркаллу рухвайрикай сад тир штулви Сиражудин Умаров (вичиз Аллагьди рагьметрай) Россияда лап чIехибурукай ва кIвенкIвечибурукай сад тир Дербентдин консервиярдай комбинатдин директор тирла, и карханади салан майвайрихъ, ципицIрихъ галаз санал гьар йисуз виш тоннралди ичер багъманчияр рази жедай къиметрай кьабулзавай. Абурукай лап виниз тир еридин шире, повидло, жемар, гьатта бицIекар патал пюрени гьазурзавай. Гьайиф, гила а виликан чIехи карханадал аламайди са тIвар я. Къадирсузри анин гзаф цехар чукIурна, амайбурни шей гьасил тийидайбурув арендадиз вуганва.
Гаф кватай чкадал лагьана кIанда хьи, ичер анихъ амукьрай, республикадин кьиблепатан районра (масанра заз чидач) гьасилзавай ципицIарни хаммал гьялдай карханайри (Дербентдин газ квай чехирар акъуддай завод ва коньякрин комбинат) разивализ жедай къиметрай кьабул тавун себеб яз (карханайрихъ чпин хсуси уьзуьмлухар хьуниз килигна) са бязи майишатрай ципицIар, яргъи рехъ атIана, гьатта Дагъустандин кеферпатаз — Къизлярдин коньякрин комбинатдиз тухвай дуьшуьшарни хьана.
Шегьердин агьалийри наразивалзавай са месэлани ава — заводрини махсус пунктари 4-5 манатдай кьабулзавай ичер базарра кило 25-30, гьатта 40-50 манатдайни маса гузва. Шей гьасилзавайбуру ваъ — базаррин аждагьанри. Алверчийрин азгъун нефсер агъузардайбурни авач.
Макъала гзаф яргъиди тахьун патал са кар рикIел хкида. Чи республикада цIийи багълар ва уьзуьмлухар кутунин, авайбур гегьеншарунин махсус программа кардик ква. КIвалахарни йисалай-суз вилик физва. Гьа са вахтунда анрай жезвай бегьерар кьабулдай (заминламишнавай къиметрай) ва гьялдай карханаярни кIвалахдик кухтунин, цIийибур эцигунин месэлани гьелелиг хциди яз ама.
Къе лагьайтIа, бул бегьердивди тарари кукIрух кьунвай ичин багъ вич гъилевай сагьибрилай, гьакимрилай нарази я. “За куьне чIугур зегьметар квадарнавач, бул бегьер ганва, адан иесивал ая, инсанар”, — гьарайзава багъди.
Нариман Къарибов
