Садакай-масадак акатдай азарри инсаниятдик лап куьгьне вахтарилай  къурху кутаз хьайиди я. Алай, медицина вилик фенвай, аямдани вирусри арадал гъизвай хейлин азаррин вилик пад кьаз алакьнавач. Гьаниз килигна, хейлин азаррихъ галаз XXI асирдани женг чIугун давам жезва.

Са тIимил йикъар идалай вилик республикадин меркездин са шумуд  школади эпидемический паротит (свинка) азардин рапар (прививка) янавачир аялар школада кьабул тавунин къарар кьабулнавайдакай малумарна. Са шумуд школадин кьиле авай ксари  и месэла са гъилди къарагъарунихъ себебар авачиз тушир. РД-дин Гьукуматдин патав гвай санитариядинни эпидемийриз акси комиссияди заседанийрал паротитдиз талукь месэла къарагъаруни и жигьетдай республикада гьалар са акьван пайгарза­вачирдан патахъай шагьидвалзава. Эпидпаротитдикай, ам акатунин рекьерикай ва адахъ галаз алакъалу яз чи республикада къенин юкъуз арадал атанвай  гьаларикай чирун патал чун Роспотребнадзордин РД-да авай Управленидин эпидемиологиядин гьаларал гуьзчивалдай отделдин начальник  Р.А.Арбухановадихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Адахъ галаз кьиле фейи суьгьбет чна агъа­дихъ гузва.

• Райсат Абдуразакьовна, чаз куьне паротит азар чукIуникай, адан лишанрикай куьрелди лагьанайтIа кIанзавай…

— Дугъриданни, эпидпаротит азарди 2016-йисан эхиррилай чи республикада кьил хкажнава. ИкI, 2010-йисалай инихъ Дагъустанда и азардикди начагъ хьайибурун кьадар лап тIимил тиртIа, 2017-йисуз абурун кьадар садлагьана са шумудра артух хьана. Къенин юкъуз  чи республикадин административный 40 территорияда ихьтин саки 2 агъзур дуьшуьш арадал атанва. Начагъ хьайибурун чIехи пай Махачкъала, Къизилюрт, Каспийск шегьеррай, гьакIни Къарабудахкент, Тарумовский, Леваша районрай я.

Паротитдин лишанрикай лагьайтIа, кьилинди ам акатай касдин цуькIуьндин железа (туьд ва гардан) дакIвада, анра тIал гьатда, тIуьн жакьваз четин жеда. Япара ван, кьиле пис тIал гьатун, беден зайиф хьун, сиве цуь­кIуьндин кьадар артух хьунни и азардин лишанар я. Идалайни гъейри, гзаф  вахтара ифин (38-39 градусрив агакьна) акьалтда, ам акьалт тавунни мумкин я. Азардин жуьре­диз килигна, вирусдин инкубациядин вахтуни 2-3 гьафте тешкилзава. Адан къизгъин вахт 10 лагьай йикъал ацалтзава, вирусдин азар тир паротит акатунин чешме начагъ инсан я. Ам гьавадай, ивидикай акатда. Азарлу хьайи касдикай паротитдин асул лишанри хабар гайи кьвед лагьай юкъуз иллаки еке хаталувал ава. Паротит азардикди ая­лар ва итимар гзафни-гзаф начагъ жеда. Аялри лагьайтIа, гзаф пай вахтара и азардиз фад ва регьятдаказ дурум гуда, чIехибурал гзаф азиятар ацалтда.

• Азарди кьил хкажунин себебар гьихьтинбур я?

— Кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада малум хьайивал, республикада эпидпаротитди йигин еришралди кьил хкажунин асул себеб аялриз азардин вилик пад кьун патал язавай рапарикай гзафбуру кьил къа­къу­дунихъ галаз алакъалу я. Рекъемралди ла­гьайтIа, алай вахтунда Дагъустанда рапар ягъ тавунвай 2 агъзурдалай артух аялар ава.

Кьвед лагьай себеб, республикадиз масанрай атанвай ксар медицинадин идарайра вахтунда учётда эциг тавунихъ галаз алакъа­лу я. И жигьетдай республикада кIвалах са кьадар зайифдаказ кьиле физва.

Садакай-масадак акатдай азар чукIунин себебрик азарлу хьайи кас амайбурукай  чараз хуьн тавунни акатзава. Ихьтин вахтунда начагъ хьайи касди (садакай-масадак акатдай азар квайди чир тахьана, аял школадиз ва я аялрин бахчадиз фенватIа) са гъилди са кьадар аялар начагъарда. Гьавиляй начагъ хьанвай аял амайбурукай чараз хуьнихъ еке важиблувал ава.

• Хизанда паротит азардикди начагъ кас пайда хьана. Вуч авун лазим я?

— Паротитдикай сагъардай махсус методика ва и азар арадал гъизвай вирус тергдай дарман авач. Дарманар лагьайтIа, чIехи пай вахтара ифин агъузарун, азарди мадни чIуру таъсир (осложнение) тагун, азарлудан гьал регьятарун патал ишлемишзава. Ихьтин кас агъа кIан 10 юкъуз амай ксарикай чараз, месел къаткурна хвена кIанда. Ида гьам азарлу хьанвай касдин бедендиз чIуру таъсир гуникай, гьамни амайбурук и азар акатуникай хуьда. Идалай гъейри, азарлу хьанвайдаз лап жими тIуьн гун герек я. Эгер туьтериз пис тIариз хьайитIа, некIединни хъчарин диетадикай менфят къачуна, лацу фан, ягълуйрин кьадар тIимиларна кIанда. Цуру емишрин мижеяр гана виже къведач, абуру цуькIуьндин железадиз чIуру таъсир ийида.  Гьар сеферда тIуьн тIуьрдалай кьулухъ сив сода квай ва я чими михьи целди чуьхуьн герек я.

• Райсат Абдуразакьовна, санлай гзаф инсанрик и азар акат тавун патал гьихьтин серенжемар кьабулзава?

— Гьалар хъсанарун патал профилактикадин серенжемриз иллаки артух фикир гузва. Эпидпаротит акатай гьар са дуьшуьш лап дувулдай ахтармишзава, начагъдахъ галаз алакъа хьайи вири ксар чирзава, рапар янавачирбурухъ галаз абур гъавурдик кутунин кIвалах кьиле тухузва. Эпидпаротитди кьил хкажнавай чкайра 10 агъзурдалай виниз ксариз рапар янава.

Идалай гъейри, РД-да Кьилин государственный санитарный духтур Элеонора Омариевади къарарар акъуднава, абур кьилиз акъудунин сергьятра аваз 20 агъзурдалай виниз ксариз паротитдиз акси рапар янава. Арадал атанвай гьалар Роспотребнадзордин РД-да авай Управленидин теклифдалди Дагъустандин Гьукуматдин СПК-дин заседанийрал веревирдна.

• Паротит азардикди начагъ тахьун патал куьне гьихьтин меслятар къалурзава?

— И азардикди начагъ тахьун патал авай менфятлу ва тек са рехъ адаз акси рапар ягъун я. Абур лагьайтIа, пландин бинедаллаз аялрин 1 ва 6 йис тамам хьайила язава. РикIелай ракъурмир: азар сагъардалди адан вилик пад кьун регьят я.

• Прививкадикай кьил къакъудзавай ксар жавабдарвилиз чIугун законда къалурнавани?

— 1998-йисан 17-сентябрдиз кьабулнавай РФ-дин 157-нумрадин “Садакай-масадак акатдай азаррин иммунопрофилактикадин гьакъиндай” закондин 5-статьядин 2-пунктуна прививкаяр тавунвай ксар патал са жерге сергьятвилер эцигнава. Абурун арада ава:

—        гражданин физвай уьлкведин международный медико-санитарный къайдайрал ва я РФ-динни тайин уьлкведин арада авай международный договоррал амал авун яз, профилактикадин тайин прививкаяр тавунмаз гражданриз маса уьлкведиз фидай ихтияр тагун;

—        санлай гзаф ксар начагъ хьунин къурхулувал авай вахтара гражданар чирвилер гудай ва сагъламардай идарайра вахтуналди кьабул тавун;

—        садакай-масадак акатдай азаррикди начагъ хьунин чIехи хаталувал авай кIвалахрал гражданар кьабул тавун ва я ахьтин кIвалах­рикай абур къерех авун.

Чирвилер гудай идарайрин гьакъиндай Типовой положенидин (РФ-дин Гьукуматдин 1997-йисан 19-сентябрдин 1204-нумрадин къарар) 7-пунктунал асаслу яз, чирвилер гудай вахтунда идарадин хиве ана чирвилерни вердишвилер къачузвай аялрин ва зегьмет чIугвазвай къуллугъчийрин уьмуьрдин ва сагъламвилин патахъай жавабдарвал твазва. Прививка авунвачир аял аялриз чирвилер гудай идарадиз  кьабулай ва гуьгъуьнлай ам начагъ хьайи дуьшуьшда идарайра жавабдар ксар РФ-дин УК-дин 293-статьядин 2-паюнай (къайгъусузвал) жавабдарвилиз чIугвада.

• Райсат Абдуразакьовна, маналу суьгьбетдай квез чухсагъул. Чна умудзава, прививкайрикай кьил къакъудзавай гзаф диде-бубайри макъала кIелайла, чпин фикирар дегишарда. Аялрин уьмуьр хаталувилик кутуниз рехъ гудач.

— Куьнни сагърай, чнани и кардик умудар кутазва.

Суьгьбет авурди — Рагнеда Рамалданова