(Эвел — 45-49-нумрайра)

Сайтда и макъаладин I пай и ссылкадай, II пай — ссылкадай, III пай — ссылкадай, IV — ссылкадай, V пай — ссылкадай кIелиз жеда

Хуьруьгви Исадин Мусаеван кIва­ле­рин гьаятда вичел кхьинар атIанвай еке къван ава. Адан гьяркьуьвилел — 88, кьакьанвилел 49 см ала. ЯцIувили лагьайт­Iа, 10 см тешкилзава. Къванцин къерехар тирвал жуьреба-жуьре нехишар авунва. Къванцин юкьни къерехрал хьиз нехишар авунвай цIар­цIелди кьве патал пайнава. Гьар са пата 6 цIар­цIикай ибарат текстер ава. ТIеб­и­атдин мишекъат шар­тIар себеб яз, къванцел атIанвай кхьинриз хасаратвилер хьанва. Тарихдин чешмедихъ галаз­ мукьувай таниш хьайила якъин жез­вайвал, текстина суфий Ражабан ибадатха­нада авай 1565-1566-йисариз талукь къванцел авунвай кхьинар тикрар жезва. Са шакни алачиз, И.Мусаеван гьаятда авай къванцел кхьинар авур кас ибадатханада авай тарихдин чешмедихъ галаз таниш тир. ЦIийи къванцел кхьинар атIу­дайла, ада куьгьне чешмедикай менфятни къачуна.

Къванцин эрчIи патан текстина лугьузва:

Таржума: “Регьимлу, Мергьяматлу Аллагьдин тIварцIелди. Пайгъамбардин  аба эцигай и чка мавлана…, устIар Идриса, малла, устIар Халифа ва малла, устIар Садиди эцигна. Къуй абуруз ва вири уьмметдиз Аллагьди багъишламишрай”.

Къванцин чапла патан текстина Ахцегьрин край чирдай музейдин патав хуьзвай къванцел алай кхьинар тикрар жезва:

Таржума: “Мугьаммад — Аллагьдин салават ва саламар хьурай адаз! Зун фад пуч жедайди, Вун виридалайни девлетлу я, я Аллагь! Я Мугьаммад! И чка… Пайгъамбардин, Аллагьдин салават ва саламар хьурай адаз, гьижрадин кIуьд вишни пудкъанни цIипуд лагьай йисуз эцигна”.

Къейд ийин хьи, гьижрадин 973-йис 1565-йисан 29-июлдилай 1566-йисан 17-июлдал кьван я.

Къванцел атIанвай кхьинра анжах гьа са йисар (1565-1566) къалурна­ва­тIа­ни, адал кхьинар чешмеда къейд­навай вахтунилай хейлин геж авунвайдахъ чун кIевелай инанмиш я. Мана-метлебдиз фикир гайитIа, текстер кьве патал пайиз жеда. Кхьинрин са паюна, ашкара жезвайвал, суфий Ражабан ибадатханада авай 1565-1566-йисарин чешмедал ва Ахцегьрин край чирдай музейдин патав хуьзвай къванцел кхьенвай текстерин баянар тикрар жезва. Кхьинрин муькуь паюнихъ лагьай­тIа, кьетIен, къариб ери ава. И къван ара­дал атунин бинеяр чир хьайитIа, суфий Ражабан ибадатханада авай эпиграфикадин чешмейрин гьакъиндай баянар гуз жеда. РикIел хкин, ибадатханадин виридалайни куьгьне кхьинри мусурманрин пак ивир — Пайгъамбардин  аба хуьн патал 1565-1566-йисара махсус дарамат эцигайдакай хабар гузва. Маса кхьинри шагьидвалза­вайвал, и чкада гуьгъуьнлай суфий Ражаб кучукна. Аквар гьаларай, кучукай вахт XVI асирдин эхиримжи пуд лагьай­ паюниз мукьва хьун мумкин я. Чи фи­кир­далди, мусурманрин пак ивир хуьзвай ва суфийрин адетар кьилиз акъудзавай чкада суфий Ражаб кучукайдалай кьулухъ  Пайгъамбардин  аба Хуьруьгрин хуьре маса чкадиз акъуд­на­. И вахтунда ивир хуьдай махсус кьилдин­ чка эцигунин игьтияж арадал атана. Эцигунар акьалтIа­рай­далай кьулухъ абу­руз талукь делилар атIанвай мад са къван гьазурна. Чна гьакIни фикирзава хьи, алатай девирра еке гьуьрметдивди эге­чIай ва чи йикъаралди амукь тавунвай ибадатхана­ ли­шан­ла­мишун патал Хуьруьга хийир къа­­чузвай “халат” тер­мин­ аба хвейи чкадихъ галаз алакъалу я.

ЦIийи ибадатхана эцигунин кIва­лах­ра иштиракай ксар (абурун кьиле мавлана, устIар Идрис авай), 1565-2566-йисарин ибадатхана арадал гъайи ксар хьиз, Хуьруьгрин хуьре диндин рекьяй еке кесер авайбур тир. Итижлу кар ам я хьи, кьвед лагьай ибадатхана эцигай пуд касни устIарар тир. Са шакни алачиз, мав­лана, устIар Идрис, малла, устIар Ха­лифа ва малла, устIар Сади хуьруьгвияр тир. Эхиримжи кьведан тIва­рар Самур дередай жагъанвай тарихдин маса чешмейрани гьатнава. И делилди чаз ихтилат физвай къванцел кхьинар авур тахминан вахт тайинардай мумкинвал гузва.

Кхьинра тIвар кьунвай малла, ус­тIар Сади Хуьруьгрин жуьмя-мискIин­дин къешенг минарадин архитектор хьайиди ва малла, устIар Халифани адан буба тирдал чавай шак гъиз жедач. Кар анал ала хьи, малла Халифадин хва устIар, шейх Садидин тIвар Дагъустандин XVII-XVIII асиррин архитектурада виридалайни надир гуьмбетрикай сад яз гьисабзавай Хуьруьгрин минарадин эцигунриз талукь 1700-1701-йисарин кхьинрин чешмеда гьалтзава. Гаф кватай чкадал лугьун хьи, и макъалада ихтилат физвай къванцин эрчIи пата авунвай кхьинра гьалтзавай “…Къуй абуруз ва вири уьмметдиз Аллагьди багъишламишрай” келима, кIусни дегиш тахьана, минарадал авунвай кхьинрани тикрар жезва. Хуьруьгрин минара эцигайдалай кьулухъ 15 йис алатайла, 1715-йисуз “Хуьруьгрин хуьряй тир малла Рамаданан хва малла Халифадин хва, устIар, шейх Садиди” Ахцегь райондин Хинерин хуьре минара эцигна. Гьа икI, XVII асирдин кьвед лагьай паюна ва XVIII асирдин эвел кьилера яшамиш хьайи хуьруьгви шейх Садидин тIвар эцигунриз талукь пуд чешмеда гьалтзава.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев, тарихдин илимрин доктор, профессор,

ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин кафедрадин заведующий