(Эвел — 45-48-нумрайра)
Сайтда и макъаладин I пай и ссылкадай, II пай — ссылкадай, III пай — ссылкадай, IV — ссылкадай кIелиз жеда
Текстина ибадатхана цIийикIа туькIуьр хъувурди яз Уллубеган хва Султан-Али къалурнава. 1688-1689-йисарин кхьинрин чешмеда лагьайтIа (ам пIирен кьиблепатан цла ава), Султан-Алидин хва Улубеган тIвар кьунва. Кар ана ава хьи, жуьреба-жуьре йисариз талукь кхьинрин чешмейра ихтилат гьар жуьредин инсанрикай физва. Абурукай сад — XVII, муькуьди XIX асирда яшамиш хьана. Дагъустандин Кьилин госархивда авай Хуьруьгрин хуьруьз талукь 1850 ва 1865-йисарин документра “Улибеган” хва Султан-Алидин тIвар гьалтзава. Ам тахминан 1837-йисуз дидедиз хьана ва адахъ Мугьаммад (1862-йисуз хана) тIвар алай хва авай. Султан-Алидин буба Улубег Султан-Алидин хва я (тахминан 1818-йисуз хана, 1861-йисуз рагьметдиз фена). Султан-Алидихъ Сулайман (тахминан 1835-йисуз хана) тIвар алай гъвечIи стхани авай.
Аквар гьаларай, XIX асирдин кьвед лагьай паюна суфий Ражабан пIир цIийикIа туькIуьр хъувуниз талукь кIвалахрин тешкилатчи хуьруьгви Улубеган хва Султан-Али XVII асирдин эхирра пIир цIийикIа туькIуьр хъувур Султан-Алидин хва Улубеган несилдай я. Къейд ийин хьи, несилрилай несилрал чIехи бубайрин тIварар эхцигдай тежриба Дагъустандин халкьарин куьгьне адетрикай сад я.
XIX асирдин кьвед лагьай паюниз талукь кхьинрин чешмеди суфий Ражаб кьейидалай кьулухъ ибадатханадин къене кучукнавайдакай хабар гузва. И кардихъ галаз алакъалу яз, идалай кьулухъ ибадатхана суфий Ражабан тIварцIихъ галаз алакъалу хьана. Мугьаммад пайгъамбардин аба лагьайтIа, аквар гьаларай, маса чкадиз акъудун мумкин тир.
Вилик йисарин чешмеда авай кхьинар цIийи чешмеда тикрар хьун Дагъустандин эпиграфикада тек-туьк гьалтзава. Амма ихьтин дуьшуьшар авачиз туш. Чи фикирдалди, макъаладин газетдин виликан — 48-нумрада чапай паюна ихтилат физвай кхьинар атIанвай къван, пIир нубатдин сеферда цIийикIа туькIуьр хъийидайла, XIX асирдин кьвед лагьай паюна гьазурна. Кхьинар авур касди (фагъир Гьажи: тарихдин чешмеда адан бине гьинай ятIа къалурнавач. И делилди ам хуьруьгви хьун мумкин тирдакай хабар гузва — З.З.) цIийи къванцел XVI асирдиз талукь чешмеда авай текстинин асул пай тикрар хъувунва. Аквар гьаларай, ада а текстинин важиблувал кьатIана. XVI асирдин чешмедал алай кхьинриз хасаратвилер хьунихъ галаз алакъалу яз адавай цIийи къванцел текст тамамдиз къейд ийиз хьанач. Гьавиляй ихтилат физвай чешмеда виликан текстинин эхиримжи кьве цIар авач. И делилди цIийи къван гьазурдай чIавуз 1565-1566-йисариз талукь чешмедин атIанвай кхьинриз гьакъикъатдани хасаратвал хьанвайди тестикьарзава.
Чаз Ахцегьрин хуьряй жагъай тарихдин кхьинрин са чешме Хуьруьгрин хуьруьн ибадатханадихъ галаз алакъалу я. Ахцегьрин край чирдай музейдиз гьахьзавай ракIарилай эрчIи пата прямоугольникдин кIалубдин 60×52 сантиметрдин кьадардин вацIун къван ава. Ам музейдин экспозициядик акатзава. Къванцин къерехрал гьяркьуьдаказ геометрический нехишар авунва. Ихьтин нехишар къванцин юкьвани ава. Чапла пата авай текстини лугьузва (орфографиядин кьетIенвилер хвенва):
Таржума: “Регьимлу, Мергьяматлу Аллагьдин тIварцIелди. Мугьаммад, Аллагьдин салават ва саламар хьурай адаз! Зун фад терг жеда, Вун виридалайни девлетлу я, я Аллагь! Я Мугьаммад!”.
Чапла пата авай текстини лугьузва (орфографиядин кьетIенвилер хвенва):
Таржума: “И чка.. Пайгъамбардин Аллагьдин салават ва саламар хьурай адаз, кIуьд вишни пудкъанни цIипуд лагьай йисуз эцигна”.
Къейд ийин хьи, гьижрадин 973-йис 1565-йисан 29-июлдилай 1566-йисан 17-июлдал кьван я.
И кхьинра къейднавай вахтни (и чешмедани чкадикай ихтилат физва) суфий Ражабан пIирен кеферпатан цла авай къванцел атIанвай кхьинра къалурнавай вахт сад я. Идалайни гъейри, и чешмедин текстини чаз Хуьруьгрин хуьряй жагъанвай тарихдин маса чешмедин (адакай чун агъадихъ рахада) текстинин пай гафба-гаф тикрарзава. И делилди ихтилат физвай къван Ахцегьрин край чирдай музейдиз Хуьруьгай гъанвайдан гьакъиндай лугьузва.
Суфий Ражабан пIирен патав сурун са шумуд къван гва. Чи фикирдалди, абур ибадатхана эцигайдалай кьулухъ пайда хьана. Абурукай бязибурал антропоморфный (яни инсандин къаматда чан алачир затIар, гьайванар, набататар къалурун) ва зооморфный (инсандиз гьайванриз хас ерияр гун) нехишар атIанва. Тек са сурун къванцел кхьинар ала. Ам ибадатханадин рагъакIидай пата авай цлан патав гва. Адан кьакьанвилел тахминан 1 метр ала, вични вацIун къванциз ухшар я. Къванцин вини кьиле атIанвай элкъвей гьалкъайрин къене ругуд пеш алай розеткадин кIалубдиз ухшар нехиш авунва.
Хкат хьана чир жедай лишан къванцин кIанени (агъа кьиле) атIанва. Адал пуд цIарцIикай ибарат кхьинар авунва. Текстини лугьузва:
Таржума: “И къванцин иеси ва сагьиб рагьметлу малла Шабан я”.
ТIварцIин вилик квай “малла” гафуни рагьметлуди динэгьли, Исламдин къанунрин гъавурда хъсандиз авай кас хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава. И къванцел кхьинар авунвай къайда (хатI) суфий Ражабан пIирен цла авай 1565-1566-йисариз талукь чешмедин кхьинриз ухшар я. И делилди чаз сурун къванцел авунвай кхьинар XVI-XVII асирриз талукьбур тирди тестикьардай мумкинвал гузва.
(КьатI ама)
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, профессор,
ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин кафедрадин заведующий
