ЧIал хуьн герек тирдакай тIимил рахазвач. Илимдин конференциярни, элкъвей столарни, конкурсарни, маса серенжемарни тешкилзава. Амма чи руьгьдин гьуьл гьакI рагъул, кьалу ваъ, яваш-яваш даязни, зайифни жезвайди чIалан рекье кIвалахзавай вирибуру гьиссзава.

ЧIал ни хуьн лазим я? Гьелбетда, гьа чIалал рахазвай, кхьизвай, алакъа хуьзвай инсанри! ЧIал хуьзвай сифте къул хизан я. Дидедин лайлайдилай, бадединни чIехи бубадин тавазидилай башламишзавайди я хайи чIал.

Дидедин алхишни къаргъиш гьи­кьван зурба къуват авай манаяр я!

Инсанри сада-садаз гузвай саламдин гафар, свас, мехъер, цIийи либасар мубарак авун… Чи кьетIен хуьрекрин тIварар… Чи цуькверинни тарарин, емишринни майвайрин тIварар — ибур вири чи чIалан хазинадин девлетар ­­тушни!

Чна незвай ризкьи — фу къачуртIани, адал алай кьван лезги тIварар вуч я! ТIили фу, гъвар квай фу, базламач, шткар, чар авай фу, къатай фу, лаваш, гуьмбе, кIи фу, хьран фу, тIанур фу, чIатI, алуга, цикIен, тIунутI, шуьре, акад фу, гузан, баклук ва икI мад.

ЧIалан гужлувал, гуьрчегвал гьисс авун патал чна чи шаирринни гьикаятчийрин кхьинрикай менфят къачузва.

* * *

Пакам хийир, пакам хийир, инсанар,

Хкаж жезвай рагъ мубарак хьурай

квез.

КуькIуьрнавай арбе цуьквер, алванар,

Ясти этег, ягъв мубарак хьурай

квез…

(Алирза  Саидов)

* * *

Зи хцивал, зи михьивал,

Зи муьгьуьббат, зи кIанивал,

Зи сагъламвал, зи диривал,

Зи уьтквемвал учитель…

(Хуьруьг  Тагьир)

* * *

Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал,

Ширин вирт я, хуш нямет я,

Туькезбан,

Хаму кард хьиз, хвена кIандай

гъилерал,

Вун жагъайдаз хупI девлет я,

Туькезбан…

(Етим  Эмин)

* * *

ТIвар инсан тир бязи хипер,

Кьуна кьилик кутIун епер.

Вичел тIвар эцигда лежбер,

Я къуьл, я мух, цуькI тийижиз…

(СтIал  Сулейман)

* * *

Вун кIан хьунухь — рагъни фу, яд,

Уьмуьрни  бахт — вири хьун я.

Ваз кIан тахьун — я мусибат,

Уьмуьрдин рехъ куьруь хьун я…

(Шихнесир  Къафланов)

* * *

ХупI алукьна пак — эркин Яр!

Уях хьана рикI чими — яр.

Гьисслу хьанва гьар тарцин яр.

Яна цавуз рагъдандин яр,

Атана зи масанди — яр.

Хъуькъверални — шафрандин яр.

(Арбен  Къардаш)

* * *

Чун багъ кьве патахъ пайнавай, пIи­нидин еке тарар авай рекье гьатна. Багъдин тарарин таза пешерин арадай гъве­чIи емишар — ичер, чуьхверар аквазва. Жегьре пIинияр, ра­къинин экв акьурла, гуьзел ва михьи кагьраба хтар хьиз, салхум-салхум хьана, къацу пешерин арадай дигмиш хьана аквазвай. Багъдин векьери виш жуьре цуьквер акъуднава. Абурун арада зериф инжи векьин жегьре цуьквер, стIал алаз, дамах гваз акъвазнавай…

(Къияс  Межидов)

Инал гъанвай гьар са мисалда чи чIа­­лан са хилен са еке хазина гьатнавайди кIелзавайбуру гьисс тавуна амукьдач. Сада — гьейранвал, муькуьда — дамахдин, пуд лагьайда — муьгьуьб­батдин, кьуд лагьайда — нифретдин, вад лагьайда — умуддинни гьайифдин, ругуд лагьайда тIебиатдин гуьзелвилин тарифзавай гафар-къашар гьатнава.

Адетдин гафар устадрин къелемрик гьакьван зурба ишарайринни тешпигьрин эсерлу, кесерлу шикилриз, чан алай за­тIариз элкъвенва. Ихьтин чIал за­йифди, кесибди, рахуниз, кIелуниз, чируниз лайих туширди я гьикI лугьуда?!

Аквазвайвал, чIал туш кесибди. Гьа тегьерда фикирзавай, вичин савадсузвални кубутвал раижзавай инсан кесибди я. Кесиб я и фукъиран! Чирвилерал гьалтайла, лап къураба манкьуртI  хьиз я. Вичин фу цIа кана, гьуьле батмишарна, масадавай вичин нефс ацIурун кIан­завай саил хьиз я.

Чун са кIус инай, са кIус анай, масанай тIалабзавай къекъверагар туш кьван! Чун саки гьа гьахьтин  цIарцIел атанвайди хьиз я заз, къе чун рахазвай тегьердиз  яб гайила.

Чна садра чи аялрал эцигзавай  тIва­рариз кьванни  дикъет гун: Френкель, Робин, Харлам, Биткон, Энтер, Сулли, ХартIум, Минтай, Арфик,  Азик, Уьлена, Кафтара, Сатара, мад ва мад аламатдин тIварар ван жезва. Гьам чи  гадайрал, гьам рушарал эцигнавай.

Я  “камаллу” бубаярни дидеяр! Квевай, гьич тахьайтIа, куь тухумда хьайи эркекринни дишегьлийрин тIварар хкягъиз жезвачирни? Милли тIварар чи хейлин гафарганрани ганва эхир! Абур кIелнайтIа, а тIварарин сиягьар чир жедай эхир!

Чна садра чун жезвай машинра, мярекатра, туьквенра, масанра яшлубурни жегьилар, жегьилар ва гьакIни чеб чпивни рахазвай тегьерриз яб гун.

* * *

— Я — не зун красавица, мама? — жузазва руша.

— Ун, чан мамазин золото!

Вун виридалайни красавица я! — жаваб гузва дидеди…

* * *

— Зун Мамрачрин поворотдал авуда, дядя, — лугьузва машиндай сада.

— Дядя ви отец я, чумак, — жаваб гузва машин гвайда…

* * *

“Капуста квай пирожокар! Горячий чай!” гьарайзава Кьасумхуьруьн базардал сада. “Яблочный пирок!” “Яблочный сок!” — гьарайзава Ахцегь базардални сада…

“Супер пIинияр! Сладкий, как сахар!” — алверзава масада Мегьарамдхуьре…

Аламат хьайи халисан лезги, кьуд патаз килигиз, “Яраб зун алайди гьи базар ятIа?” фикириз амукьзава. Ваъ, аквазвайбур жуван лезгийрин базарар я.

Туьквенрин тIварар вуч я чи патара хьанвай! “Орлиное гнездо”, “Ай лав ю!”, “Май френд”, “Лезги бой енд гёл”, “Качели”, “Карусель”, “Братва”, “У няни”, “Дальше от дома”, “Все для тебя”, мад ва мад. Сад-кьве чкадал аквада: “Муг”, “Лезгинка”, “Терсепул”, “Хванахва”…

Гьич тахьайтIа “ЧIахарар”, “Емишар”, “Майвайрин кIвал”, “Иштягь”, “Илиф чахъ”, “Сусан либасар”, “Чамран кIвал”, “УстIарриз мал”, — ихьтин  ва маса тIварар  гайитIа, мал ише фидач жал?..

Ибур чаз чи куьчейрални рекьерал, майданрал аквазвай чIалан “руквар” (тахминан  икI лугьун) я.

Бес чи аялрин гъилера, югъ-йиф талгьана, рахазвай интернетдинни смартфонрин, телефонрин гьайбатар вуч я? Телеканалрай чи “гъетер”,  “лидерар” лугьудайбурни гьикI рахазва?  Гагь-гагь бязибур —  “Вахтар ва инсанар” телепрограммадани. Я лезги чIал туш, я урус.

Яни патанбурулай пара хасаратвал жуван чIалаз — руьгьдин  гьуьлуьз чна ийизва. Чна кутазва ам кIурарик, рукварик… Гьайиф!..

Урус чIални алай аямдин “демократрини” “либералри” чпиз кIанивал хирде авунва. Чи парталрални пекерал, гьатта къугъвазвай затIарални кваз жуван чIалалай гъейри вири чIаларин гафар аквада… Ибуруз чIалар рекьизвай вирусар, бациллаяр, бактерияр лагьай­тIа, чун, белки, ягъалмиш жедач.

Инал са фикир алава тавуна жезвач: лезги чIал хуьн лагьайла, зун чи  го­сударстводин ва чи вири халкьарин кьилинди тир урус чIалаз, гьакI маса чIа­ларизни акси экъечIзавайди туш. Урус чIал чун вири дуьньядихъ галаз алакъа­да твазвайди, чакай дуьньядиз хабар гузвайди я.

Урус чIал чируниз хайи чIала куьмек гун лазим я. ГьикI хьи, инсанди сифтени-сифте вичин хайи дидед чIалал фикирзава, ахпа лугьузвайди я вичин рикIик квайди. чIаларин асул везифаяр сад я:  обществода дуьз алакъаяр тайинарун, дуьз таблигъат тухун, савадлувал, цивилизацияр (культураяр)  вилик тухун, уьмуьр кадгъурун…

Амма дуьньядин халкьарин сад-кьве чIал хьайитIани чир тахьайтIа, чун дуьньядин цивилизацийрин, цIийи ­тех­­но­логийрин гъавурдани акьадач. Иниз килигна гьар са чIалав чун къадир­лу­вилелди, гъавурда аваз эгечIун лазим я.

Хайи чIала чун, лезгияр, милли адетар, руьгь авай халкь тирди, чахъ чи чин, рикI, гьерекат, иви авайди чирзава. ЧIал амай кьван чун халкь яз амукьда. ЧIалар чеб чпел арушна, сад квадариз, муькуьдаз артух майдан гуз хьайитIа, чун са куьникайни тахьун мумкин я.

Я Исайрикай, я Мусайрикай туширбуруз элкъведа. “Куь манияр, махар, къагьриманвилин эпос гьинай атайбур тир?” — лугьуда чаз са вахтунилай, эгер чIал квахьайтIа. Яни чахъ чи тарихни, чи къагьриман бубайрин ирсни, адетарни хьайибур тушир лугьуда… Эхь-эхь, “ваучеррини”  “риэлторри”, “рэкетрини” “киллерри”, “флешкайрини” “флеш-бомри”, ма­са-маса аламатдин гафари тIуьн мум­кин я чи руьгь, чи мефтIер… “Роллтонрини” “сникерсри” незвай хьиз…

Имни чи хатур кIани “дустариз” лап хуш къведай кар жеда. “Лезгияр амач — лезги месэлаярни чеб чпелай квахьна” лугьуда.

Къе, гьич тахьайтIа, чахъ жуван чIа­лал акъатзавай литература, хайи чIа-лал рахазвай газет, театр, радио, телеканал ава. ЧIал квахьайтIа, вуч амукь­да?!. Гьа и суал чна гьар сада датIана жуван вилик эцигун буржарикай тушни?!

Мердали Жалилов,

литературадин отделдин редактор