Инсан алемдиз аквазвай кьван гагьди ваъ, инсанрин рикIел аламай кьван гагьди яшамиш жеда.

Авиценна, персерин духтур, философ

 

И камаллу келимаяр чавай 1970-йисара Мегьарамдхуьруьн райисполкомдин председателвиле, партиядин райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахай, райондин тарихда  аквадай хьтин гел тур Къафлан Шайдабегович Хидировазни талукьбур я лугьуз жеда.

Къ. Хидиров 1926-йисуз Гилийрин хуьре дидедиз хьана. Ам хци кьатIунралди, зигьиндалди, чирвилерихъ къанихвилелди таяр-туьшерикай хкатна аквадай.

— Аку гьа, жувалай яшдиз, башдиз чIехи­буруз, набутриз жезмай кьван гьуьрмет ийиз­ алахъ, жувакай масад бейкеф, нарази ийимир, мергьяматлу хьухь, — лугьудай хизанда кьвед лагьай аял тир Къафланаз буба Шайдабега. Адан насигьатар бадгьавая фенач, Къафлана меслятрал гьамиша амална. Ватандин ЧIехи дяве башламишай макъамда ги­ливиярни фронтдиз фена, пехъи душмандихъ галаз  женгиник экечIна. Хуьре амайбур яшлубур, набутар, дишегьлияр тир. Ирид класс куьтягьнавай жаван гада, Дербентда муаллимвилин курсара кIелна, хуьруьн школадиз хтана. Са тIимил чIавалай ам мектебдин завучвиле тайинарна. ЦIийи къуллугъ­дихъ галаз, гьелбетда, жавабдарвални, къай­гъуярни артух хьана. Къафлан Шайдабеговича важиблу  месэлаяр карчивилелди  бажармишна.

Рехъ физвайда атIуда лугьуда. Кьве йисалай гележег авай муаллим Хуьрелрин ирид йисан  мектебдин директорвиле тайи­нарзава. Чара хуьр, тийижир педколлектив­, гьар юкъуз яхдиз рехъ атIун… Аяларин  чIе­хи­ пайни — етимар. Бубаяр фронтда телеф­ хьанвайбур, тандал бегьем партал, руфуна тух жедалди фу авачирбур. Ингье са легьзеда жегьил директордин хиве гьатай мес­элаяр. Абур гьялун патал са  директордин алахъунар ваъ, партиядин ва советрин органрин, жемятдин саналди тир къуватар, къуьн кутун герек къвезвай. Къафлан Шайдабеговичан регьбервилин, тешкилатчиви­лин бажарагъ, къастунал  кIевивал, дурум­лу­ зегьмет себеб яз тIал алай месэлаяр гьялзава.

ЧIехи гимидиз чIехи гьуьл герек къведа лугьуда. Алакьунар авай савадлу таблигъатчи райкомдин инструкторвилин къуллугъдал хутахзава. Гьа и вахтунилай гатIунна  Къафлан Шайдабегович уьмуьрдин яцIа жезва. Вичин жанлу гафуналди, хсуси чешнедалди жегьил коммунистди зегьметчийрин гегьенш къатарив коммунистрин партия­дин гьахълу гаф ачухдиз, гъавурда акьадай тегьерда агакьарзава. Сифтегьан партия­дин тешкилатрихъ, хуьрерин советрихъ галаз чкайрал таблигъатдин кIвалах гужлу ийиз­ва, комму­нистрин активвал ва женгчи­вал хкаждай маса серенжемар тухузва. Гьа са вахтунда рес­публикадин газетризни мукьвал-мукьвал Къ.Хидирован къул алаз райондин крарикай макъалаяр акъатзава. И кар фикирда кьуна, 1951-йисуз Къ.Хидиров районда сифте яз тешкилнавай «Коммунизм патал» газетдин редакторвиле тайинарзава. Адахъ галаз санал газетдин жавабдар секретарвиле кIвалахай Гуьлбала Ханова рикIел хканай: «А вахтунда газет акъудун регьят кар тушир. Тежрибалу работникар ва газет акъуддай шартIар авачир. Газетдин  м­а­териалар  гьазурунилай гъейри, корректорвални, подчитчиквални чна ийизвай. Редакция хсуси­ дараматдикайни магьрум тир. Гьавиляй райондин газет Кьасумхуьруьн газетдин редакцияда акъудзавай. Тираж зани редакторди гьанай далудаллаз хкидай.

Хидирован алахъунар себеб яз редакция  патал кьве кIваликай ибарат  дарамат  чара авуна.  Махачкъаладай шрифтар ва маса алатар хкана. Хейлин кIвалахар гъилелди ийизвай, гьавиляй чун суткада 16-18 сятда кIвалахуниз  мажбур жезвай».

1953-йисуз  Саратовда пуд йисан партий­ный школа куьтягьна хтай Хидиров КПСС-дин обкомдин пропагандадин ва агитациядин отделдин инструкторвиле тайинарзава, гуьгъуьнлай Мегьарамдхуьруьн райис­полкомдин председателвиле хкязава. Гьа са вахтунда Къ.Хидирова вичин чирвилерин дережани хкажзава. КПСС-дин ЦК-дин патав гвай высший партийный  школа куьтягьзава, Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтда кIелун давамарзава. РСФСР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди районар чукIурай  вяде­да Къ.Хидирова Кьасумхуьрел партийно-государственный комитетдин председателвиле кIвалахзава.

Район чкадал хкай макъамда Къафлан­ Шайдабегович сифте партиядин райкомдин кьвед лагьай, гуьгъуьнлай сад лагьай секретарвиле хкязава. Саки цIуд йисуз ада ара датIана агьалийрин агьваллувал хкажуниз,  образованидин, культурадин ва медицинадин кIвалахдин ери хъсанаруниз, райондин экономикадин вири хилер йигин еришралди, бегьерлудаказ вилик финиз кьилин фикир гуз хьана.

Тек са рекъем. ЧIехи Октябрдин инкъилабдин 60-йисан юбилейдиз талукьарна­вай­ КПСС-дин Дагъустандин Обкомдин ва ДАССР-дин Верховный Советдин саналди­ тир шадвилин заседанидиз 1977-йисан 3-ноябрдиз ракъурай телеграммада район­дин зегьметчийрин агалкьунрикай икI лагьанвай­­: «60-йисан юбилей лайихлудаказ къаршила­мишунин мураддалди соцсоревнованидик экечIай Мегьарамдхуьруьн зегьметчийри хуь­­­руьн майишатдин суьрсетар гьасилунин ва государстводиз маса гунин йисан тапшуругъар ва хиве кьур мажбурнамаяр артухни алаз тамамарнава. Государстводиз 9091 тонн емишар, 7885 тонн ципицIар, 5985 тонн салан майваяр, 981 тонн техил, 1908 тонн нек, 717 тонн як, 18 тонн сар маса ганва…»

Гьа и йисуз райондин майишатрихъ 5278 гектар магьсулар цадай никIер, 5386 къарамал, 7291 лапаг авай. Гьар са каликай юкьван­ гьисабдалди 1630 литр нек ацазвай­. Къазан­мишнавай агалкьунрай район КПСС-дин ЦК-дин, СССР-дин Министррин Советдин, ВЦСПС-дин ва ВЛКСМ-дин ЦК-дин рикIел аламукьдай Яру пайдахдиз лайихлу хьанай­. И йисара районда яшайишдин рекьяйни хейлин месэлаяр гьялна. «Свердловский» сов­хоз­да консервиярдай, «Фрунзенский» ва «Прав­да» совхозра миже хкуддай цехар ишлемишиз вахкана. Чепелрилай  Оружбадал кьван цин линия тухвана. Гилийрал, Къуюс­тандал, Мегьарамдхуьруьз, Гъепцегьрал хъвадай яд гъана. Мегьарамдхуьре автозап­равка, алишверишдин макан, спортдин, культурадин дарама­тар, автостанция, райподин­ складар, са шумуд туьквен кардик кутуна. Райцентрадал хейлин куьчейра къван туна. Партиядин райкомдин во райисполкомдин кьве дарамат эцигна. Гъепцегьрал 640 аялдин, Гилийрал 300 аялдин, Советский хуьре­ 640 аялди кIелдай школаяр эцигна. Гилийрал, Хуьрелдал, ЦIелегуьндал, Ярагъдал шко­лаяр патал щитрин дараматар ишлемишиз вахкана. Хейлин хуьрера школайрихъ алава классар акал хъувуна. Хуьрерин советрин, культурадин идараяр патал дараматар эцигна.

Виликан майишатрин, карханайрин кьиле хьайи бязибуру ам кьадарсуз кIевиди,  истемишдайди тир лугьуз тестикьарзава.­ Лугьун герек къведа, эвелни — эвел Къ.Хи­диров девирдин итим тир. Вичин гьар йикъан­ партийный  кIвалахни ада вахтуни истемишзавайвал кьиле тухвана. Векъивиликай рахай­тIа, эхь, муьфтехурар, чалкечирар, бажарагъсузар патал ам, дугъриданни, векъи тир. Амма им векъивал ваъ, партияди кьунвай рекьел кIевелай амал авун яз гьисабиз жеда.

«Эвелни-эвел чун коммунистар я. Къуллугъдин дережадиз, виликан лайихлувиле­ризни килиг тавуна, партийный низам чIур­завай вуж хьайитIани, са рахунни алачиз, жавабдарвилиз чIугвада» — тагькимардай Къ.Хидирова. Гьа са вахтунда партийный рекьяй жавабдарвилин месэлайрив ам мукьуфдивди, вири терефар терездал вегьена, ахтармишна, гатIундай.

«Рахун тайин касдин кьадар-кьисмет­дикай физва, гьавиляй чаз ягъалмиш жедай, гьахъсузвилиз рехъ гудай са ихтиярни авач» — лугьудай ада. Бязи вахтара совещанийрал Къафлан Шайдабеговичан рахунрихъ, веревирдерихъ яб гайи бязибур тажуб жедай. Гьинай я ихьтин хабардарвал? – суалдай абуру. Адет хьанвайвал, Къафлан Шайдабеговича гьар пакамахъ райондин мулкунилай цIар илитIдай. Вичиз акур татугайвилер, нукьсанар фикирдиз къачудай, ахпа, нубат  атай вядеда, тахсиркаррив жавабни гуз тадай.

«Килиг гьа, мад заз акI такурай, акуртIа чун  масакIа рахада», — лугьудай ада.

Къафлан Шайдабеговичан инсанперес­вилин, регьимлувилин, инсанрихъ рикI ку­нин­­ гьакъиндай шагьидвалзавай делилрални акъ­вазиз кIанзава. Райкомдин залда­ заседание физвай береда аниз са дишегьли­ гьахьна ва ада «и кагъаз Къафлан дахдив­ (гьуьр­метдин лишан яз, халкьдин арада Къаф­лан Хидироваз гьа икI лугьудай — А.Н.) гице» лагьана, са тIуб чар вугана. Са декьи­кьани фенач, президиумда ацукьнавай Къаф­­­лан Шайдабеговича ам виридан вилик кIелна. Дишегьлиди вичин къужа нахуш тирдакай, духтуррин патай бес кьадар куьмек авачирдакай кхьенвай. Къафлан Шайдабеговича гьасятда залда ацукьнавай кьилин духтурдиз «алад, чкадал фена, герек серенжемар кьабула» лагьана, буйругъ ганай.

Къафлан Шайдабегович партиядин рай­комдин сад лагьай секретарь тир береда хейлин жегьил пешекарар регьбервал гудай къуллугърал ракъурна, абуруз чпин чирвилер, алакьунар фикирда кьуна, гележегдин уьмуьрда мягькем чка кьадай мумкинвал гана, гьа гьисабдай и цIарарин автордизни. Урусатда юкьван мектебдин директорвиле кIвалахзавай заз ада хтана Ярагъ-Къазмайрин мектебдин кьиле акъва­зун меслятнай. Къафлан Шайдабеговичан рикIин жумартвал, руьгьдин чимивал, жегьил пешекаррин гьакъиндай чIугвазвай къайгъударвал за чи сифте гуьруьшдилай гьисснай.

Къафлан Хидирован яргъал йисарин гьа­­къисагъ зегьмет гьукуматдин шабагьралди къейд авуна. Ам «Зегьметдин Яру пай­дахдин», «Гьуьрметдин лишандин» кьве орденрин ва са шумуд медалдин иеси тир. Ам кьве сеферда ДАССР-дин Верховный Советдин депутатвиле ва КПСС-дин Обкомдин членвиле хкянай.

Хидироврин хизанда пуд велед чIехи хьана. Къе абурухъ туькIвей хизанар ва веледар хьанва. ЧIехи бубадин ва бадедин насигьатар, весияр абурун хтулри ян тагана кьилиз акъудзава, бубади кечирмишай уьмуьр­дал, къени крарал дамахзава.

Агъадаш  Нагъметуллаев,

Мегьарамдхуьруьн райондин общест­венный палатадин председатель