Дагъустан агудзавай виридалайни мягькем тешкилат жемят я. Дагъустанвийри са хуьре, шегьерда яшамиш жезвай инсанриз жемят лугьуда. Хуьре хуьруьн жемят яшамиш жезва, шегьерда — шегьердин, районда — райондин. Идалайни гъейри, дагъус­танвийри, санал кIватI хьана, са гьихьтин ятIани месэлаяр гьялзавай тешкилатдизни «жемят» лугьуда. Собрание — им «жемят» я, анал кIватI хьана, инсанри чпиз герек, чпи авун лазим тир месэла гьялда.

«Гьуьрметлу жемят!» — и келимаяр, кIватI хьанвай халкьдихъ элкъвена, рахазвай инсандини лугьуда. Чпин арада къайда-къанун хуьзвай, виридав инсанвилелди эгечIзавай жемятди вичиз гьуьр­мет ва баркалла къазанмишда. Къайда-къанун хуьн — им Дагъустандиз меслятвилелди санал яшамиш хьун патал эвелимжи герек шартI, я саки 40-дав агакьна авай миллетар патал пак адет я. Къайда-къанун авачир чкада гьуьрметни жедач, анай я вичин гафунин, кардин иесини жагъидач. «Къанун-къайда авачир чкада берекатни жедач», — лугьуда уьмуьр акунвай камаллу дагъвийри.

Зегьметдал рикI хьуналди, кьегьал инсанралди, инсанвилин шартIар хуьзвай тухумралди машгьур хьанвай жемят виридалайни гьуьрметлуди яз гьисабда. Вичиз гьуьрметзавай жемятди вичикай тир гьар са агьалидин, гьар са тухумдин намус ва виждан пакдиз хуьда. Гзаф хуьрерин жемятри чпиз къунши районрин, хуьрерин, къунши халкьарин патай, гьатта Дагъустандивай яргъарани еке гьуьрмет къазанмишнава.

Лайихлу краралди Миграгъ, Хив, Хучни, Агъа СтIалар ва маса хуьрерин гамар храдай устадар машгьур я. Балхар, Испик, Къубачи, Къумух хуьрерин жемятар хъенчIин къапар, гимишдинни къизилдин шейэр расуналди машгьур хьанва. Андидин ва Рахатадин устадри гуьзел литер ийизва, Согратлдин ва Уллуаядин жемятдин арадай къванцин устIарар акъатнава. Цовкра, Ярагъ симинин пагьливанралди машгьур я. Къуруш ва Хинер гьайванар хъсандиз хуьналди тIвар-ван акъатнавай хуьрер я. Дагъустанда парча храдай, бапIахар, кIвачин къапар цвадай устадар яшамиш жезвай хуьрер тIимил авач. Чахъ гьакI кIарасдин хъсан устIарар, ракьун рекьерин къуллугъчияр, алимар, шаирар, писателар ва маса устадар яшамиш жезвай, кьуд патаз чпин тIвар-ван акъатнавай хуьрерни ава.

Жемятдин къуват садвиликай, сада-садаз куьмек гуникай, тухумри тухумар хуьникай ибарат я. Гьар са тухумдиз вичин къайгъуяр, адетар, жуьреба-жуьре крарихъ, суваррихъ, межлисрихъ, шадвилерихъни пашманвилерихъ галаз алакъалу гьерекатар, адетар ава.

Диде-буба авачиз амукьай аялар жуванбур яз кьабулдай адет. Абур, тахайбур ятIани, хайибур хьиз агудда, мукьва ийида. Гададикай жуван хва жеда, рушакай — жуван руш.

Жуьреба-жуьре тухумрай, хуьрерай, районрай, шегьеррай тир, гьатта маса мил­летрин векиларни кваз стхавиле, вах­виле кьабулдай адет. Им сад-садаз та­хай, икьван гагьди жуваз чин тийидай инса­нар мукьва хьунин, сада-садаз стхавал, вахвал авунин адет я.

Мугьманар кIан жедай, хванахвавал ийидай адет. Им ви кIвалин рак ва суфра гьар са касдиз, жемятдиз ачух хьун я.

Меслят хъхьунин адет. Им гьи хизанда, гьи тухумда, хуьруьн гьи чкада хьайи­тIани, акъатай къалмакъал ислягьвилелди,  разивилелди куьтягьунин адет я.

Къуншийри — къуншийриз, тухумри — ту­­­­хум­риз, хуьруь — хуьруьз, са халкьди­ муь­­­куь халкьдиз куьмекдай, вирида ийиз­­­вай кардик, халкьди лугьудайвал, къуьн кутадай адет.

ТIебиатдив, пак чкайрив, чи бубайри­, бубайрин бубайри, чпин гъилералди­ авун­вай гьар са кардив. кутур багъдив­, эцигай имаратрив, инсанриз герек гьи чкадив хьайитIани, къадирлудаказ эгечI­дай адет.

Идалай гъейри, дагъустанвийрихъ адет хьанвай, гьамиша къейдзавай халкьдин­ суварарни ава. «Сифте цанин», «ПIи­ний­рин», «Ичерин», «Цуькверин», «Бегьердин»­, «Малдаррин», «Уьзуьмчийрин», «Яран», «Къур­бандрин», «Сивер хуьнин» ва масабур.

Адетрихъ галаз алакъалу мярекатарни ава: хьайи таза аялриз хъсан тIварар гун, яш тамам хьун къейд авун, сусак лишан кутун, мехъер авун, кьейи инсан кучукун ва гзаф масабур. Ибур вири Дагъустандин жемятдин чIуриз тежедай адетар я. И адетар чи баркаллу чIехи бубайри арадиз гъана, чи бубайризни абурун бубайриз и адетриз къимет гуз чир хьана. Чнани, чи невейрини абур хуьн ва дуьздаказ кьиле тухун герек я. Са шумуд адетдикай гегьеншдаказ рахан.

Хвавиле, рушвиле кьабулун

Диде-буба амачир аялар хвавиле ва рушвиле кьабулунин адетди жемятдин арада иесисуз, етим, куьмексуз аялар тахьун истемишзава. Етим аялар, адет яз, абурун лап мукьвабуру кьабулда, я туш – аялар авачир хизанри, маса тухумри, хизандин ва тухумдин хванахвайри (къунагъри). Етим аялар тухумда вири ихтиярар авай инсанар жеда, абуруз тухумди ва вири жемятди куьмекар гуда.

Стхавиле кьабулунин адет жуьреба-жуьре тухумрин ва жуьреба-жуьре миллетрин инсанар кIеви дустар хьун патал къиметлуди я. Стхавиле кьабулунин адетди сада-садаз куьмек гайи, уьмуьрдин лап четин вахтара сада-сад хвейи инсанар кIевелай чеб чпив агудда, абур лап мукьва ийида. ИкI, месела, дяведин ва я каш авай йисара, азарлу хьайи ва я тIебиатдин бедбахтвилер хьайи вахтара жеда.

Гьа икI тирвиляй чи бубайрихъ, абурун бубайрихъ, чIехи бубайрихъ, вири Дагъустандин халкьарихъ хуьрера, районра, шегьерра, Дагъустанда ва адалайни яргъарани дуствал кIевидаказ хуьзвай дустар ава. Чунни чи бубайрин стхавилиз кьабулунин адет лайихлудаказ хуьзвай, адаз вафалу инсанар жен.

Хуьрера, районра, шегьерра иллаки маса миллетрикай жуваз дустар, хванахваяр кьаз алахъун бубайрин ва чIехи бубайрин хъсан адетарикай я. Ам Дагъустандин халкьарин уьмуьрдин къанун я лугьуз жеда.

Са хуьруьз фейила, ана вахъ къунагъ, хванахва аватIа, эвелни-эвел адал кьил чIугун лазим я. Са вучиз ятIани маса касдин кIвале акъвазуниз мажбур хьанватIа, ада къунагъдиз хабар гана кIанда.

И къайда-къанун аялрини, чIехибуруни, итимрини, дишегьлийрини хуьн лазим я. И крар вири инсандиз, дуствилиз гьуьр­мет авунин ва сад-садан гъавурда дуьз акьунин, инсанрин ва халкьарин арада разивални ислягьвал хуьнин дережаяр къалурзавайбур я.

Мугьмандиз фейила

жува-жув гьикI тухуда?

Дагъустандин халкьари кьабулнавай­вал, чарадан кIвале жув кьиле тухуниз талукь кьетIен къайдаяр ава. Абуру жув фейи чкада иесийриз арадал гъизвай къулайсузвилер зайифариз куьмекзава. ГьакI жув кьабулунай рикIин сидкьидай лагьай гафаривди кIвалин иесияр рази ийизни тазва.

Мугьманди эвелни-эвел кIвалин иесидиз салам гуда, гьал-агьвалдикай хабар кьада.

Мугьман вичи мугьман кьабулунин­ вири къайдаяр хуьзвай иесидиз муь­тIуьгъ жеда.

Вич мугьманвиле гьикьван вахтунда хьана кIанзаватIа, атанвайдаз хъсандиз чир хьун лазим я.

Мугьманвиле хьайи чкада гзаф тIуь­на ва хъвана виже къведач. Фу-хуьрек тIуьрдалай кьулухъ мугьманди иесийриз лугьун лазим я: «Къуй куь берекатар артух хьурай!»

Мугьмандиз гьикьван еке гьуьрмет ийизватIани,  хизандин крарик къаришмиш жедай ихтияр адаз авач. Мугьманвилиз фейи чкада куьне квез талукь тушир месэлаяр къарагъарна виже къведач, къалар, хъилер, экъуьгъунар авуна кІандач. Мугьманвилиз фейила, хизандикай тир инсанрин кефи хадай гафар лугьудач, абуруз тегьне ядач.

Мугьманди вич фейи кIвале авай шейэрин тарифарна виже къведач.

Хъфидайла, адет яз, мугьманди иесийрилай разивал къалурзавай келимаяр ва чIехибуруз сагърай лугьуда.

Виликдай балкIандал акьахдалди мугь­манди адан кьил вич мугьман хьайи кIвал галай патахъ элкъуьрдай. И карди мугьманвиле авай касдин дугъри гуьгьуьл ва адан патай иесийрихъ авай вичин хъсан майилар къалурдай.

Гьелбетда, са гъвечIи макъалада Да­гъус­тандин халкьарин инсанвилин вири адетар ачухун четин я. Гьуьрметлу лезги вахар, стхаяр, инал за квез ачухарнавайди са куьруь рехъ я. Къуй куь уьмуьрдин инсанви­лин шегьре рехъ йикъалай-къуз мадни гьяр­кьуь хьурай! Къуй чи миллетдин инсанвилин къимет мадни виниз хкаж хьурай!

Шайдабег  Мирзоев,

Дагъустандин НИИП-дин педагогикадин сектордин заведующий,

ДГПУ-дин профессор