2024-йис Хизандин­ йис яз малумарнава. Мукьвара Ах­цегь­ райбиблиотекадин­ залда элкъвей­ столдихъ «Диде-бубаярни веледар» суьгьбет кьиле фена. «Хизан обществодин бине я, ам хуьх!» лишандик кваз тешкилай и мярекатда диде-бубайринни аялрин алакъайрин важиб­лу месэлаяр веревирдна.

Элкъвей столдихъ райондин образованидин, культурадин, диндин, общест­венный тешкилатрин ве­килриз ва хизан­дин тербиядин месэлайрихъ галаз ала­къалу ксариз теклифнавай.

Жемиятдин бине тир хизандин важиб­лувал къейд авуналди, мярекат райондин культурадин управленидин начальник Къизтер Гъаниевади ачухна ва ам кьиле тухун — вичин заместитель Сулейман Сулеймановал тапшурмишна. Элкъвей столдихъ ингье гьихьтин фикирар лагьанатIа.

И цIарарин автор, журналист. — Хизанди чаз къуват, рикIин динжвал гузва. Хизандин тербиядилай аслу я инсандин меденивал, гележег. И кардин керчеквал халкьдин мисалрини успатзава: «Тербиядин хъсан мектеб хизан я», «Диде-бубадиз гьуьрметун инсандин буржи я», «Женнет дидедин кIвачерик ква», «КIвале кIвач хайила, къецел кьил хада»… Санлай къачурла, алай аямдин жегьилар чи баркаллу бубайрин крариз вафалу, тербиялу ватанпересар я. И кар абуру чеб СВО-да игитвилелди тухунай аквазва. Гьа са вахтунда чи арайра, гьайиф­ хьи, тербиясузарни ава. Чун къайгъу­суз хьана виже къведач.

Инжихан Жалилова, РД-дин ла­йихлу муаллим, СВО-да Ватан­ патал чан гайи игит Тамерлан Ильясован баде. — Аял — кье­пIинамаз, дана епинамаз вердишара лугьурвал, гьелбетда, аялдин тербиядин бине хизанда эцигзава. ЧIехи хьайила, аял гьихьтинди жедатIа, гьеле гъвечIи чIавалай чир жеда. Рагьметлу зи хтул Тамерлан гъвечIи чIавалай кьетIен зигьин-кьатIунар авай гада­ тир. Чидайда хьиз, ада вичи вич са гьихьтин ятIани кьетIен шартIариз, игитвилиз гьазурзавай: гзаф кIелдай, спортдал машгъул тир, диде-бубадиз куьмекдай, чIехибуруз гьуьрметдай, вичелай гъвечIибурал къаюм­валдай. Лап хъсан кьиметралди школа, 2020-йисуз Москвадин высший общевойско­вой училище акьалтIарна, Брянскдин областдин Клинцы шегьердин 12721-нумрадин­ частуна къуллугъна. Ам боксдай нубатдин гъалибвал гваз вичин частуниз хтайла, юлдашар СВО-да авай. Батальондин мотострелковый 8-ротадин командир тир ам гьа юкъуз вичин хушуналди юлдашриз куьмекиз фена. Неонацистрихъ галаз нубатдин женгина юлдашар къутармишзавай Тамерланал залан хер хьана. Эхиримжи женгина къалурай дирибашвиляй адаз (кьейидалай кулухъ) «Жуьрэтлувиляй» орден гана. Женгинин юлдашри шагьидвалзавайвал, Тамерлана гьатта РФ-дин Игит лагьай тIвар гуниз лайихлу крар малум хьанва, командованиди Игитвилин и кардин патахъай къайгъу чIугвазвалда.

Нажмудин Гудаев, Афгъандин дяведин ветеран, райондин дяведин ва къайдаяр хуьдай органрин ветеранрин советдин председатель. — Аялриз тербия гьар сада жуван чешнедалди гана кIанда. Чна школада кIелдайла, муаллимри классдин коллектив тупламишун, аялриз ватан, тIебиат чирун патал хуьреризни сувариз сейрар тешкилдай. Гьар са аялдиз вичин ери-бине, хайи хуьр, ватан хъсандиз чир хьун лазим я, абурал дамахдайвал.

Фариза Муспагьова, яшар тамам тахьанвайбурун крарин рекьяй райадминистрациядин пешекар. —  «Четин аялрихъ» ва абурун диде-бубайрихъ галаз жуван кIвалахдин тежрибадай аквазва хьи, аялрин дуьз тербиядиз кьецI гузвай месэлайрикай сад диде-бубайри абур кстахарун, нагьакьан кар авурла, гьахълу ийиз алахъун­ я. «Четин аяларни», адет яз, гьахьтин хизан­рай акъатзава. Разивилелди лугьун: эгер шаз районда аялрин (йифен сятдин 10-далай кьулухъ куьчейра хьун, бубадин машин гьалун хьтин) 69 тахсиркарвал хьанатIа, цIи гьелелиг анжах 14 дуьшуьш малум я. Гзаф дуьшуьшра диде-бубайриз йифиз чпин аялар гьина аватIа, абуру вуч­заватIа чизвач…

Гьажимурад Парпачев, спортдин ва туризмдин рекьяй райондин культурадин управленидин хилен начальник. — Аялрин тербиядин карда кьилин нукьсан чаз законар чир тахьун я. Месела, йифиз аялар текдиз куьчеда жедай, акьул балугъ жедалди, аялдиз неинки машин гьализ, гьакI адан рулдихъ ацукьиз, гьакIни республикадин ва федеральный шегьрейра велосипед гьалдай ихтияр авачирди (ва икI мад) диде-бубайриз чизвач. Аялрихъ галаз муаллимри, къайдаяр хуьдай органрин векилри и месэлайрай суьгьбетар тухун важиблу я.

Радифа Гуьлметова, яшар тамам тахьанвай ва етим аялрал къаюмвалдай органдин пешекар. — Аялдин тербия, руьгьдинни психикадин гьалар хизандин меденивилин, диде-бубадин чпин ва абурун аялрихъ галаз авай рафтарвилерилай аслу я. ТуькIвей хизанда чIехи жезвай аяларни чIуру хизанра авай аялар, гьелбетда, сад хьтинбур жедач. Алай макъамда чи обществодин еке бедбахтвилерикай сад гьар жуьре себебрикди, бязи вахтара куьлуь-шуьлуьйрикди, аялрин гележегдикай фикир тавуна, хизанар чукIурун я…

Агьмед Дагъларов, Ахцегьрин тарихдин музейдин директор, РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи. — Аялар вири патарихъай тербияламишун патал абурухъ галаз гьамиша кIвалахна кIанда. Герек абур, чпин майилвилеризни алакьунриз килигна, датIана са квел ятIани  машгъул жен, чпин къуватриз килигай зегьмет чIугваз тан. Чи девирда школада октябрятрин, пионеррин, комсомолрин тешкилатар авай. Абуру аялар ватанпересвилин зегьмет кIан хьунин руьгьдаллаз тербияламишзавай, вири­ патарихъай гъавурдик кутазвай, общественный крарал желбзавай. Бес гила? Аялар чеб чпин ихтиярда туна виже къведач.

Абдулашим гьажи Абдулгьашу­мов,­ Ахцегьрин Жуьмя-мис­кIин­дин имам. — Шу­кур хьуй Аллагьдиз, Вичи халкьнавай 18 агъзур алемрикай инсан виридалайни вине эцигнавай. Чун инсанвилин тIварцIиз лайихлу, вафалу хьун патал аял герек гъвечIи чIавалай гьукуматдин светский рекьяй чирвилер, тербия гунихъ галаз санал диндин тербиядикни кутун важиблу я. Къе чи арайра яшлу­ кьилихъни мискIиндин къен такунвай ксар ава. Им дуьз туш.  Диндин шартIар кьилиз акъудиз, ибадат ийиз,­ гьа са вахтунда Ватанни хвена кIанда.

Амина Аликъуьлиева, Ахцегьрин медресада рушариз диндин чирвилер гузвай муаллим. — Аллагь-Таалади и чилел гьар са кас хиве са тайин везифа аваз халкьнава, ахпа адавай хабар хкьада. Диде-бубадин везифа чпин хизан хуьн ва аялриз дуьз тербия гун я. И кар тавуртIа, абурувай хабар хкьада. Чна рушариз капI ийиз, Къуръан кIелиз чирунихъ галаз санал эдеб-ахлакьдин тербия гузва. Пака абурун хиве хизан идара авун, аялар тербияламишун хьтин жавабдар везифаяр гьатзава эхир. Аялриз диндин тербияди эдеб-ахлакьдилай алава, светский чирвилер къачузни хъсан таъсирзава.

Мегьамед-Зериф Гьажиев, Ахцегь­рин изобразительный искусствойрин­ школадин директор, Къарачаево-Чер­кесиядин лайихлу художник. — Инсан гьихьтинди жедатIа, тербиядилай алава, адан тухумдин эсил-несилдилай, ирсинай къвезвай къилихрилайни аслу я. Аялдиз гъвечIи чIавалай «вун ихьтин зурба, машгьур бубайрин неве я, ваз чIуру крар авун гьич кутугнавач. КIвале диде-бубадин, школада муаллимрин чIалаз килигиз, хъсан чирвилер къачуртIа, зегьмет чIугуртIа, вакайни зурба кас жеда…» лугьуз, ам инандирмишун герек я. Чаз аквазва хьи, гзаф вахтара, бязи диде-бубайрин авамвиляй,  бажарагълу аялар тербияламишиз жезвач.

Элкъвей столдихъ чпин фикирар гьакI яш тахьанвай аялрихъ галаз кIвалахдин рекьяй ОВД-дин къуллугъчи Имран Исмаилова, зегьметдин ветеран, гзаф аялрин диде Екатерина Мамалиевади, РД-дин лайихлу муаллимар тир Тамамат Мисиевадини Селимат Асваровади, Ахцегьрин 1-школадин муаллим Жамиля Саидовадини зегьметдин ветеран Севинжи Муртузалиевади (абуру чпин эсерарни кIелна) ва масабуруни лагьана.

Дашдемир  Шерифалиев