Ахцегь райондин Лгарин хуьряй тир МВД-дин майор, халис ватанперес Икрам Ягьяев редакциядиз мукьвал-мукьвал къведа. Уьлкведиз, республикадиз, лезги халкьдиз талукь важиблу месэлайрикай вичин фикирар лугьуз, цIийи хабарар гваз, журналистриз итижлу темаяр теклифиз. Гъалибвилин суварилай гуьгъуьниз чал кьил чIугурла яратмишунрални машгъул касди лагьана:
— Гъалибвилин сувариз талукь нумрайра куьне чи игитрикай, полководецрикай макъалаяр гун гуьзетнавайди тир за. Амма…
— Икрам стха, фикирмир хьи, абур чна рикIелай ракъурнава. Абурукай чна ара-ара макъалаяр гузвайди я.
— ТIимил я, тIимил. Вучиз лагьайтIа, чи яшара авайбуруз чи кьегьал рухвайрикай чизватIа, акьалтзавай несил абурун игитвилерикай бейхабар я. Ахьтин рухвайрикай, дивизийрин, полкарин, частарин командиррикай, замполитрикай, Советрин Союздин Игитрикай гьикьван кхьейтIани, тIимил я. Абур чи халкьдин дамах я эхир. Абурун шикиларни (Икрама генерал Якьуб Къулиеван са шумуд шикил къалурна), абурукай материаларни гьар са школада, хуьрерин библиотекайра хьун лазим я.
Чна виликдайни кхьейвал, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, Гъалибвал къачуник еке пай кутур генерал, САВО-дин (Среднеазиатский военный округ) атлуйрин 4-корпусдин, дагъларин атлуйрин 21-дивизиядин командир хьайи Къулиев Якьуб Къулиевичикай чаз 2003-йисалди са ван-сесни авачир. Адакай чи халкьдиз сифте хабар гайи рагьметлу профессор Михаил Вагьабова икI рикIел хканай:
«Зун Сталинград душмандикай хуьн патал чIугур женгерин иштиракчи хьайиди я. «Сталинграддин панорама» музейдин коллективдин теклифдалди за Сталинград патал женгер чIугур дагъустанвийрикай материалар гьазурнай ва С. Аргатцевахъ, Ю. Бондаревахъ галаз санал «Зун ви аскер я, Сталинград!» тIвар алаз ктабни чапдай акъуднай. И ктабда Якьуб Къулиевакайни очерк авай. Ам кIелайла, зун тажуб хьана амукьнай. Вучиз лагьайтIа, Дагъустанда адакай, чIехи частариз, подразделенийриз, дивизийриз регьбервал гайи командирдикай, садазни малум тушир.
Якьуб Къулиеван уьмуьрдин ва Яру Армияда къуллугъ авунин рехъ дамахдайди тир. Ада гьеле Советрин властдин къурулушар арадал гъизвай сифтегьан йисара Юкьван Азияда басмачриз акси яз тухвай женгера иштиракнай. Ватан Гитлеран чапхунчийрикай, нацистрикай хуьзвай, пара ивияр экъичай дяведа генерал 1941-йисан 4-августдилай хьана. 1942-йисан 19-декабрдиз Сталинград патал кьиле фейи къизгъин женгера адал залан хер хьана. Генералдин чиндив агакьай и хци вичин документра (1934-йисуз вичин гъилелди ацIурнавай анкетада) вич лезги тирди кхьенвай…».
Анкетадай малум хьайивал, Къулиеван улу-бубаяр Урусатдин пачагьдин девирда, са гьихьтин ятIани себебар аваз, Елизаветпольский губерниядин Шуша шегьердиз (гилан Дагълух Къарабах) акъатнай. Якьуб гьана дидедиз хьана. Ахпа ам кьисметди Юкьван Азиядиз — Туьркменистандиз акъудна.
Ина ада советрин власть къаршиламишна, армиядин жергейрани къуллугъна. 1936-йисуз Фрунзедин тIварунихъ галай военный академия, 1939-йисуз Генеральный штабдин патав гвай кьилин командиррин составдин чирвилер хкаждай курсар лап хъсандиз куьтягьна.
Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, Къулиев РагъакIидай патан фронтда, полковникдин чинда аваз, 13-армиядин дивизиядин командир тир. Ада оборонадин женгер кьиле физвай майданра душмандиз зур къалурна. Са макъамда дивизия фашистрин гьалкъада гьатна, амма анай викIегьдиз экъечIна ва Брянскдин фронтдик акахь хъувуна. Ина лезги хцел атлуйрин дивизия ихтибарна. Ам кьиле аваз, Елец шегьер азадна. Тарихда ам «Брянскдин фронтдин атлуйрин полковник Къулиев кьиле авай десте» яз гьатнава. И женгера къалурай кьегьалвилерай Якьуб Къулиеваз Яру Пайдах орден гана.
1942-йисан январдиз Туьркменистандин асул агьалийрикай ибарат атлуйрин цIийи дивизия тешкилнай. Республикадин регьберрин тIалабуналди, абуруз Къулиев гьихьтин офицер, кьегьал ятIа чизвай, Якьуб атлуйрин дивизиядин командирвиле тайинарна. СССР-дин Халкьдин Комиссариатдин 1942-йисан 11-февралдин къарардалди адаз генерал-майорвилин чин гана. Гьа и йисан августдиз Туьркменистандин Мары шегьерда авай атлуйрин 4-корпус Сталинграддиз рекье туна ва Къулиева душмандин гьужумрикай Сталинград хуьн патал вичин атлуйриз гъавурда аваз регьбервал гана. Сталинграддин фронтдин командующийдин заместитель, генерал-лейтенант Попован буйругъдалди Къулиева, душмандин пиядин 4 лагьай ва атлуйрин 8-дивизийрин далу патаз фена, 15 суткада махсус операция кьиле тухвана, фронтдин стрелковый частариз виликди гьерекатдай мумкинвал яратмишна. Нетижада 22-25-ноябрдин йикъара Курган-Соляной райондин ва Уманцево хуьруьн патарив румынрин атлуйрин 8-дивизия дарбадагъна, хейлинбур есирда кьуна. Душмандин 800-ев агакьна аскерар ва офицерар, 18 туп, 15 пулемет тергна. Къулиева и женгера атлуйрин 222-полк гьужумдиз тухванай ва душман 5 километрдин кьулухъ хъфидай чкадал гъанай. Фашистрикай 250 кьван аскерар, абурун 6 танкни барбатIнай.
1942-йисан 20-декабрдиз Котельникован райондал душмандин самолетри бомбаяр вегьейла, генерал-майор Къулиевал залан хер хьана ва Абганерово хуьре авай госпиталдиз тухудай рекье дивизиядин командирди чан гана. Декабрдин эхирра адан мейит Мары шегьердиз хутахна ва Мургаб вацIун къерехдал, шегьердин центральный паркуна кучукна.
1943-йисан 22-февралдиз бажарагълу командирдиз Ленинан орден гана. Ам гьакI Зегьметдин Яру Пайдах ордендин, са шумуд медалдин иесини тир.
Неинки Ватандин ЧIехи дяведин женгера, гьакI Венгрияда, Чехословакияда Афгъанистанда кьиле фейи военный вакъиайра иштиракай кьегьалар, игитар, гьакI ислягь зегьметдани гьар са хиле зурба агалкьунар къазанмишай рухваярни рушар ава чахъ. Абур рикIел хуьнихъ, акьалтзавай несилдиз чешне яз къалурунихъ, абурукай кхьинихъ еке метлеб ава.
Нариман Ибрагьимов
