Инсаниятдин къанундиз, адетдиз элкъвенвай кар я: гьар са пачагьлугъда, государствода халкьар яшамиш хьуниз, абуру чеб кьиле тухуниз, зегьмет чIугуниз, гьукумдихъ галаз алакъалувилиз талукь асул законар ава. Абур вири санал кIватIнавай документдиз Конституция лугьузва.  Ана гьукум къурмишдай органар, абурун везифаяр, абур тешкилдай къайдаяр, хкядай жуьреяр, агьалийрихъ авай ихтиярар, азадвилер ва герек маса къанунар тайинарзава. И къайдайрал гьар сада амал авунал Конституционный, Верховный ва маса судри гуьзчивалзава. 

Алатай йисуз дагъустанвийриз Конституциядин югъ тебрикдайла, РД-дин Кьил Владимир Васильева ихьтин гафар лагьанай: “Дагъларин уьлкведин Конституцияди, Россиядин Федерациядин субъект ва адан къакъудиз тежер пай яз, Дагъустан Респуб­ликадин дережа тестикьарна, республикадин власт­дин ва чкадин самоуправленидин органрин кIвалах­дин, демократвилин, гражданвилин общество туь­кIуьрунин принципар тайинарна. Закондин вилик ви­ридан барабарвал, фикирдинни гафунин, намусдинни диндихъ инанмишвал авунин азадвал, чирвилер къачун, яшайишдин жигьетдай хуьн ва медицинадин рекьяй куьмек агакьун патал ихтиярар — и ивирар Республикадин Конституциядин бинеда гьатнава. Конституция кьабулайдалай инихъ республикада цIийи несил арадал атанва, гьалар дегиш хьанва, амма Конституциядин положенияр дибдин закон­ ва общественный уьмуьрда марифатдин жигьетдай рехъ къалурзавай такьат яз ама”.

Эгер тарихдиз вил вегьейтIа, рикIел хкун лазим я хьи, 1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай, уьлкведа кьиле фейи граждан дяведилай гуьгъуьниз, 1921-йисуз Дагъустан Республикадин Автоно­мия малумарнай. Гьа и йисуз РСФСР-дик акатзавай Дагъустандин Автономиядин Конституцияни кьабулнай. Яни дагъвияр зурба государствода яшамиш жедай асул къанунралди таъминарнай. Ана дагъвийриз вири жуьредин ихтиярар, азадвилер гунихъ галаз сад хьиз, гьукум къурмишдай органар, абурун везифаяр, регьберар ва маса начальникар хкядай, суд-дуван кьиле тухудай жуьреяр ва гьакI маса къайдаяр, къанунар тайинарнавай.

Лугьун лазим я хьи, алатай йисара уьлкведа гзаф кьадардин дегишвилер арадал атана ва идахъ галаз алакъалу яз, уьлкведин, Дагъустандин дибдин законрикни дегишвилер кухтуна. Конституцияни цIийи хъувуна. Адан бинедаллаз 2003-йисан 26-июлдиз Дагъустан Республикадин Конституцияни кьабулна. И югъ чи республикадин сувар яз малумарна.

Конституция властдихъ, инсандин ихтияррихъ, азадвилерихъ, везифайрихъ, государство туь­­кIуь­рунин ва адаз регьбервал гунин къайдайрихъ галаз алакъалу общественный гьерекатар пайгардик кутазвай юридический кьилин къуват авай правовой акт я.

Кьиле физвай вакъиаяр фикирда кьуна, Консти­туциядик ара-ара дегишвилерни кухтазва. Малум тирвал, эхиримжи йиса­ра Дагъустан Республикадин регьбервал гудай къуллугъ пуд сеферда цIийи хъувуна. Чахъ Государст­венный Советдин Председателни, Президентни хьана. Гила — Дагъустан Республикадин Кьил.

Чна винидихъ лагьанай, Конституцияда об­ще­ст­водиз, гражданриз талукь къанунар, къайдаяр­ къейднава. Идакай чна газетдин чинрайни мукьвал-мукьвал рикIел хкизватIани, гьайиф хьи, чи инсанриз чпиз ганвай ихтияррикай, азадвилерикай­ ­тамамвилелди хабар авач, агьалийри абурукай герек вахтунда менфят къачузвач. Гьавиляй респуб­­ликада инсанрин ихтиярар чIурзавай, абу­­рун­ гьа­къи­къи ва законлу истемишунар кьилиз акъуд тийиз­вай­ дуьшуьшар пара жезва. Делилри тестикьар­завайвал, Дагъустан Республикадин инсандин ­ихтияррин рекьяй Уполномоченыйдин тIвару­нихъ яша­йишдинни экономикадин ихтияррикай магьрум авуниз­ талукь яз къвезвай арзаяр гзаф я. Ин­санриз лайихлу дережадин уьмуьр кьиле тухудай шартIар арадал гъун лазим я. Гьайиф хьи, и жигьетдай ­чкайрал алай чиновникри Конституциядин къалурунар ри­кIе­лай алудзава ва гьа идалди зегьметчи инсанар­ кIеве твазва, уьлкведин гьукум­дилай нарази ийизва.­

Гьар са ватандашди аннамишун герек я, Консти­туцияда виридаз, сад хьтин ихтиярар, азадвилер, лайихлуда­каз яшамиш жедай мумкинвилер къалурнава. Сифте нубат­да абур лап хъсандиз чирун ва ахпа властдин идарайра авайбурувай истемишунни лазим я. Абур, халкьдивай кIватIзавай налогрикай мажибар гуз, агьа­лийриз талукь къуллугъар авун па­тал тайинарнава. Эгер абуру инсандин ихтиярар чIурзава­тIа, адан дердияр кваз кьазвачтIа, ихьтин дуь­шуьш­рикай виридаз ван къведайвал лугьун гьар са гражданиндин буржийрикай я. Гзаф вах­­тара икI жез­вач. Ки­мерал, куьчейра, хьрарик флан чIехида, чи­новникди рехъ гузвай законсузви­лерикай, нукьсанрикай сада-садаз лугьузва, амма, вири сад хьана, адавай дуьзгуьн, законлу кIвалах, вичин везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудун истемишзавач. Конституциядини, хейлин маса законрини ватандашриз чIуру крар ийизвайбурун гьерекатрикай вине авай идарайриз кхьидай, шикаятдай, абур судриз вугудай ихтиярар ганва. “Конституцияди чаз вуч гуз­ва кьван?” лугьудай суалар тикрардалди, адан положенийрикай, законрикай гъавурда аваз менфят къачун хийирлу я.

Вучда, хиве кьуниз мажбур я, алатай цIуд-къад йисара республикада Конституциядин истеми­шун­рилай кам язавай, законар кваз такьазвай, хсуси­ хийирдин гуьгъуьна гьатна, государстводин итижриз­ кIур гузвай чиновникрин къифлеяр арадал атана­. Мукьва-кьилийрин, дустарин, пул авайбурун­ арада­ къуллугъар, депутатвилин мандатар паюн, республикадин экономика вилик тухун, халкьдин агьваллувал, яшайиш хъсанарун, хуьрер, шегьерар­ ава-дан­ламишун, гегьенш рекьер туькIуьрун патал госбюджетдай ахъайзавай миллиарралди ­пулар чуьнуьхун, гьукумдин гзаф идарайра коррупциядиз рехъ ачухун адетдиз элкъвена. Эцигиз гъиле кьур яшайишдин метлеб авай цIудралди дараматар куьтягь тийиз туна. Промышленный хейлин карханаяр тахьай мисална. Агъзур­ралди зегьметчи инсанар бейкарриз элкъуьрна. Экстремизмдин, терроризмдин идеологиядиз къуллугъзавай дестейрин, бандитрин зулумдин, мусибатдин гьерекатри агьалийрик къурху кутуна. И вири татугайвилери акваз-акваз халкьдин патай гьукумдихъ авай ихтибар квадарна.

Са рахунни алач, государстводин идарайра чпин дердияр кваз такьадайла, чарариз, арзайриз яр­гъалди жаваб тагудайла, инсанар ахьтин фикир­дал къвезва хьи, государстводи инсанрин ихтиярар­ хуьнин карда вичин везифаяр тамамарзавач. Вучиз­ икI жезва лагьайтIа, чпин везифаяр дуьзда­каз кьилиз акъуд тийизвай, инсандин ихтиярар чIур­завай чиновникар жавабдарвилиз чIуг­вазва­чир, абурув чпин тахсирдиз кутугай жаза агакьарзавачир. Гьатта­  хсуси гаф лагьана кIанзавай, вич чIехи уьлкведин гражданин яз къалурна кIанзавай сечкийрани иштирак хъийизмачир агъзурралди дагъустанвийри, яни Конституцияди ганвай ихтиярдикай менфят къачузвачир.

Республикада арадал атанвай гьаларикай уьлкведин Президентдизни хабар тахьана амукьнач. Ада Дагъустандиз цIийи руководитель ракъурна. Лугьун лазим я хьи, РД-дин Кьил Владимир Васильев яваш-яваш Президентдин истемимшунар кьилиз акъудунив эгечIна. Татугай крарал эхир эцигун па­тал республикадин госидарайра, муниципалитетра тайин кIвалах тухвана. Нетижада госбюджетдин, халкьдин хазина вичин бубадин мал хьиз ишлемиш­завай цIудралди руководителар, чиновникар лазим чкада ацукьарна. И важиблу кар гилани давамарзава. Корруппциядин тум гьеле хкудиз хьанвач. Инанмиш я, исятда тухузвай сия­сатди гьахьтин чкадал гъун лазим я.

Пуд гьафте вилик Владимир Путиназ вичин кIва­лахдикай гьахъ-гьисаб ийидайла, РД-дин Кьил В.Васильева лагьанай: “Зун республикадиз рекье тва­дай­­ла, Куьне тагькимарнай: бюджетдай рекье твазвай пулар инсанрив агакьдайвал хьурай. Чун гьа и кар ийиз алахъзава. 2018-йисуз чна хъен­ди­­кай­ хкудай кар­ханайрин, фирмайрин гьисабдай кIва­лахдин 37 агъ­зурни 700 чка артухарна. Ида чаз хейлин пулар­ кьенятдай мумкинвал гана. 2018-йисуз 6 агъзур агьа­лидин инвалидвал тестикьар хъувунач, абуруз гана кIанзавай хейлин­ пул кьенятна. Школайриз ва маса объектриз талукь месэ­лайриз килигна. Идани 2 миллиард манат кьенятдай мумкинвал гана. Газ ишле­миш­­завайбурухъ галаз кIвалах тухвана: 0,7 миллиард манат кьенятна. Госзакупкайриз талукь яз 0,8 мил­ли­ард манат бюджетдиз хкведа. Гьа икI, санлай къачур­ла, бюджетдиз алава яз 7 миллиард манат пул хтана…”­ ­

И такьатар ишлемишуналди, республикади ­шко­лайрин 95 автобус, тади куьмекдин 108 авто­­мо­биль, флюорографиядин 50 аппарат къачузва. “100 школа” проектдин сергьятра аваз школаяр ре­монтна, алай йисузни 117 школада ремонтдин кIва­лахар туху­да. Эцигиз гъиле кьуна, ахпа акъвазарай са шумуд­ шко­ла ишлемишиз вахкана. Агьалияр­ дарманралди таъ­минаруниз 780 миллион манат чара ийида.­ Республикада сад лагьай группадин инвалидар, набут аялар авай хизанар яшайишдин кIва­лералди таъми­нар тийиз хейлин йисар тир. Гила абур патал 300 млн манат чара авунва. Ин­­­сан­риз электронный жуьреда къуллугъар авун кардик кутунва. Хъсан па­­­тахъ дегишвилер кьиле физва­ ва абур инсанриз ак­вазва. Гьукумдихъ авай ихтибарни чкадал хквезва.

Агьалияр чпиз авай ихтияррикай хабардар авун патал РД-дин инсандин ихтияррин рекьяй Уполномоченыйди официальный веб-сайт кардик кутунва. Адан порталда инсанрин ихтиярар ва азадвилер хуьниз талукь правовой вири актар, Уполномоченыйдиз арза кхьидай къайдаяр ва герек маса материалар ава. Гьелбетда, чи вири хуьрера интернет кардик квач, ам авай чкайрани чи инсанриз компьютердикай, интернетдикай менфят къачуз чизвач. Культурадин идарайра, школайра, муниципалитетра чи агьалийриз и рекьяй чирвилер гудай курсар кардик кутунайтIа, хъсан жедай.

Конституциядин 38 ва 40 лагьай статьяйра  республикадин социальный политикадин кар алай хилер тайинарнава ва гьа идалди халкьдин дарда, муьгьтежда авай къатариз куьмек гун лазим тирди къалурнава. И кар фикирда кьуна, эхиримжи йисара агьалийриз яшайишдин месэлаяр гьялу­нин карда куьмек гунин мураддалди са жерге зако­нар кьабул хъувунва. Абурук агьалийриз яшайиш­дин рекьяй къуллугъ авунин, абурун сагъламвилин­ къаравулда акъвазунин, хизандин законлу итижар ва ихтиярар хуьнин, дидевилин, бубавилин, аялви­лин, диде-буба амачир аялрин, инсанриз яшайиш­дин рекьяй куьмек гунин гьакъиндай законар акатзава.

Республикадин дибдин закондин сергьятра аваз Дагъустанди виликди еримишзава. КIвалахда ацалтзавай четинвилер алуддай рекьер, уламар жагъур­зава. Гражданвилин общество туькIуьриз, и кардиз кьецI гузвай вири татугайвилер арадай акъудиз, терроризмдин, экстремизмдин вилик пад кьаз, тахсиркарвилер тIимилариз, жегьилриз кIелдай, кIва­лах­­дай, яратмишдай къулай шар­тIар тешкилиз алахъзава. Гьелбетда, регьят туш, амма дагъустан­вийрин уьмуьр мублагьди ийидай крар герек я.

И важиблу мурадар чавай чи Конституциядал, демократиядин ва гражданвилин обществодин ди­бар­ вири такьатралди вилик тухунал, чи зурба уьлкве тир Россиядин халкьарихъ галаз санал дуствал, стхавал къвердавай мягькемарунал амал авуналди, кьилиз акъудиз жеда. Къе Дагъустанда законлувал ва къанун-къайда гуьнгуьна хутазва, респуб­лика дурумлудаказ виликди финин рекьел экъечI­зава. Конституцияди гузвай мумкинвилер уьмуьрдиз кечирмишун, адан нормаяр лагьайтIа, гьар йи­къан­ уьмуьрда чешне хьун патал хейлин крар хъувуна кIанзава.

Россиядин Федерацияда Дагъустан мублагь, цуьк акъуднавай республикайрикай садаз элкъуьрун патал вирида намуслувилелдди зегьмет чIугу­на, законрал амал авуна кIанда. Вири дагъустанвийриз Конституциядин сувар мубаракрай!

Нариман Ибрагьимов