ЧIал хуьн — халкь хуьн! За кьатIайвал, хайи чIалав жуван бейнидин къапуяр ачухна, сабурлувилелди эгечIна, чна гьар са келима дуьз, чи уьмуьрдиз хас тирвал, ишлемишна кIанда. Чун дидедин чIал хуьн патал вини дережадин зегьмет чIугуниз буржлу я. ЧIехи писатель Расим Гьажиди лагьайвал, лезги чIални лезги тарих са арабадин кьве чарх я. Абур кьведни сагъ хьайила, арабади виликди гьерекатда… Алай девирда халкьдин уьмуьрда еке дегишвилер кьиле физва, гьам хуьре, районда, уьлкведа, гьамни маса вилаятрихъ галаз авай алакъайра. Ихьтин чIехи дегишвилер кьиле физвай девирда чи чIал хаталувилик квайди якъин я, ам саламатдиз хуьнин къайгъуйрик чун чарасуз хьана кIанзава. Гьуррадал илигна жув секинариз, архайиндиз ацукьун чаз, лезгийриз, кутугнавач.
Герек, чIал хуьнин месэла гьар юкъуз чи фикирда жен. Ам са пешекаррин хиве туна виже къведач. ЧIал яшайишдин гьар са камуна хуьз жедай рекьер ава: хизанда, хуьре-куьчеда, мектебда, гьукуматдин идарайра. Чкадал хкиз тежедай нетижайрал къведалди, абур вири кардик кутуна кIанда. Эхь, гзаф миллетар яшамиш жезвай Дагъустанда ва чи уьлкведин маса регионрани урус чIал, дугъриданни, кьвед лагьай дидедин чIал хьиз кьабулнава. Амма чун чи чIалал рахадайла, урус чIалан гафар (маса чIаларинни) лазим авазни-авачизни ишлемишна виже къведач. И карди дидедин чIал михьиз хирде ийизвайди чаз такун гъавурда акьан тийидай аламат я.
Алай девирда дидедин чIал чирунал машгъулбурун, адал рахазвайбурун кьадар къвердавай агъуз аватзава. Себеб? Сад туш, себебар гзаф ава. ИкI, гьи идарадин, я карханадин чIехидан патав вун ви дерди гваз фейитIани, дидедин чIалал кхьенвай арза гьисаба кьадач. Телевиденидини интернетди хайи чIалар хуьниз, абур вилик тухуниз манийвал гузва. Лезги жегьилриз, чебни шегьерда яшамиш жезвайбуруз, дидедин чIал лап зайифдаказ чизва, ерли чин тийизвайбурни (чпиз регъуьни тушиз) гзаф я. Ихьтин бахтсузвал уьмуьрдиз гьахьайла, абур халкьдин тарихдикай, дидедин чIалакай ва культурадикай хабар авачиз амукьзава.
Жуван дидедин чIал тийижирдаз я инсанперес, я халкьперес, я ватанперес лугьуз жедач. За мектебда 56 йисуз ара атIун тавуна муаллимвиле кIвалахна, 27 йисуз мектебдин завучдин везифаяр намуслудаказ, жавабдарвилелди тамамарна. И гафар тарифун туш, гьахъвал тестикьарун я. Заз чида, советрин гьукуматдин вахтара гъвечIи миллетрин чIалар амукьун патал гьукуматди, республикадин идарайри гьамиша къайгъударвал ийидай. Месела, лезги чIалаз ва литературадиз программада къалурнавай сятерин кьадар дегишардай ихтияр садазни авачир. Гьаниз килигна, дидедин чIалан муаллимди вири тарсар ери аваз тухудай, аялрин чирвилерни хкаж жедай. Мектебра тарсарилай кьулухъ лезги чIалал адетриз, маса месэлайриз талукьарнавай мярекатар тешкилдай. Ихьтин серенжемри жегьил несилрин фикир Ватан, халкь ва адан чIал кIан хьунал ва вилик тухунал желбзавай.
За ашкара ийизвай месэла алай девирда лезги халкьдин уьмуьрда кьилин месэлайрикай сад я. Дидедин чIал хуьнин, ам вилик тухунин, адан ери хкажунин месэлаяр са алимрин, пешекаррин вилик акъвазнавач, абур чаз виридаз талукьбур я. Абур гьялун чавай къе уьмуьрди истемишзава.
Эседуллагь Мегьамедханов,
РФ-дин просвещенидин отличник
