Шаир Семед Вургъуна лагьанай:­ «Дуьнья эбеди я. Инсанар мугь­ма­нар я и дуьньядал къвез хъфизвай». Эхь, дугъриданни, им инкар ийиз тежер гьакъи­къат я. Анжах кар ана ава хьи, гьикI, гьи жуьреда кечирмишнатIа инсанди вичин уьмуьр, вуч туна физватIа ам эбеди дуьньядиз. Сейли тIвар, хъсан гел, къени кар, я туш хьи булдалди мал-девлет, эменни ва икI мад. Лугьуда хьи, уьмуьр кечирмишун чуьлдилай кам къачун туш. Гьи­кьван тик гуьнеяр, тепеяр, хъутIал рекьер атIуз­ва инсанди, вичин­ гуьтIуь жигъирдай уьмуьрдин шегьредихъ еримишдайла. Сир туш, физвай рехъ гьамиша асантди, къулайди жезвач. Къизилгуьлерихъ галаз тек-туьк къалгъанар, явшанарни гьалтзава, шад, хуррам легьзейрихъ дердисервилер, гьатта магьрумвилерни тахьана туш. Гьахьтин вядейра бязибурун уьмуьр­дикай рикI хада, муькуьбур, акси яз, гарун хура акъваздай мегъуьн тарци хьиз, вири татугайвилериз, зидвилериз таб гана, вичин михьи намус, тIвар хуьн патал чалишмиш жеда.

Къенин чи суьгьбетни гьа ихьтин дирибаш хцикай, ажайиб кьисметдин инсандикай я. Абас Къазибегович Саркаров. Ам 1927-йисуз Докъузпара райондин такабур Кетин дагъдин этегрив экIя хьанвай Гъепцегьрин хуьре дидедиз хьана. Буба Къази­бег 1942-йисуз гуьгьуьллудаказ дяведиз фейила, хизандин патахъай къайгъударвал авун тамамвилелди 15 йиса авай гададин хивез аватнай. Абасакай диде Гьажибатан неинки­ умудлу даях, куьмекчи хьана, ада гьакI гъве­чIи вахани стхадал къаюмвал авунни вичин хивез къачунай. Сифтегьан чирвилер хуьруьн тамам тушир юкьван мектебда къачуна. ГъвечIи чIавалай чешнелу низамдин, хци зигьиндин, чирви­лерихъ къаних гада та­яр-туьшерикай са чипIинин хкатна аквадай. Абаса тарсарай хъсан ва лап хъсан къиметар къачузвай. Гуьгъуьна­ авай юлдашриз­ни ашкъидивди куьмек гудай. Аял вахтар дявединбурал гьалтзава. Гьа макъам­да гъиле яракь кьаз жедай кьван гъепцегьвияр лянет хьайи Гитлеран кьушунрин хура­ акъвазиз­ фенвай. Хуьре амайбур дишегьлияр­, кьуьзуьбур, на­бутар тир. Мектебдин­ муалли­мар­­­ни сад-садан гуьгъуьналлаз, Ватан­ хуьз, фронтдиз­ фенвай. Гьавиляй 7-класс  акьал­тIарай Абаса­кай хуьре сифтегьан классрин муаллим жез­ва. Эвелни-эвел ту­пIал­ муаллим вичин чирвилерин дережа хка­жунин къайгъуйрик хьана, заочнидаказ­ Дербентдин педучилищедик экечIна. 1949-йисуз анаг агалкьунралди куьтягьзава. 1945-йисуз­ А.Саркаров До­къузпара райондин «Социализмдин рехъ»­ газетдин редакторвиле тайинарзава.­ Гьа береда Абасан ан­жах 18 йис тамам хьанвай. Икибаштан, къуллугъдин рекьяй тамам­ тежриба, махсус­ чирвилер тахьанвай жегьил редактордал эвел кьиляй четинвилерни ацалт тавуна амукьнач. Вилик райондин газетдин тешкиллуви­линни таблигъатчивилин роль хкажунин, кIел­завайбурун артух жезвай руьгьдин игьтияжар фикирда кьунин, хуьрера хъсанвилихъ, генгвилихъ жезвай дегишвилерикай агьалияр вахтунда хабардар авунин важиб­лу везифаяр акъвазнавай. Абур гьялун патал редакциядихъ вичин яратмишдай коллектив хьун герек тир. Хуьрерин мухбиррихъ галазни сих алакъа хвена кIанзавай. Гьикьван четинвилер хьанатIани, Абас Къазибеговича ажузвалнач, галатун тийижиз, ду­румлудаказ вилик сенгеррихъ еримишна, авунвай ихтибар уьзягъдаказ кьилиз акъудна. Гьа са вахтунда вичин чирвилерин дережа хкажунизни ара датIана фи­кир гуз хьана. КIвалахдикай къерех тахьана, А.Саркарова отличнидаказ Саратовдин областной парт­школани акьалтIарзава. 1953-1960-йисара­ Абас Къазибеговича эвелдай Докъузпара рай­ондин хуьруьн майи­шатдин управлени­дин на­чальниквиле, гуьгъуьнлай партиядин­ райкомдин­ секретарвилин везифаяр тама­мар­зава. Гьа и йисара ада заочнидаказ КПСС ЦК-дин къвалав гвай Высший парт­школани акьалтIарзава. Къейд ийин, Усугъчайдал жавабдар къуллугъар тамамарай йи­сар А.Саркарован къанажагълу уьмуьрда­ иллаки бегьерлубур, рикIел аламукьдайбур хьанай.

Агьалийрин гегьенш къатарин арада политикадинни гъавурдик кутунин кIвалах тухудай тамам тежриба хьанвай ада вичин жанлу гафуналди, хсуси чешнедалди зегьметчияр райондин вилик акъвазнавай важиблу везифаяр агалкьунралди тамамарунал желб ийиз хьана.

А. Саркарова вичин патахъай бубави­лин къайгъу чIугур партиядин Докъузпара­ райкомдин сад лагьай секретарвиле кIвалахай Эседуллагь Мамедован тIвар еке гьуьрметдивди кьадай. «Рагьметлуда, вичин сурал нур алаз хьуй, — чимидаказ Э.Мамедован экуь къамат рикIел хкидай А.Саркарова, — зун алай чка акуна, зак умуд кутуна, гележегда къуллугъдин рекьяй заз гьуьндуьр дережайриз хкаж жедай мумкинвал ганай».

Абас Къазибеговичан гьакъисагъ зегь­мет, адаз «Дагъустан Республикадин хуьруьн майишатдин лайихлу къуллугъчи» лагьай гьуьрметдин тIвар гайила, Усугъчайдилай атай тебрикдин чарчяйни раиж жезва. Шабагь рикIин сидкьидай мубарак авуналди, тебрик ихьтин гафаралди  акьалтIарнавай: «Чаз вун, гьуьрметлу Абас стха, гьамиша гьахълу, адалатлу, чарадан дердиникай хабар кьадай, алакьдай куьмек гудай инсанперес, ватанперес яз чида. Вун гьамиша гьахьтинди яз амукьрай…»

Рахун физвай йисара Докъузпара райондин экономикада куьчери малдарвили кьилин чка кьазвай. Гьар йисуз райондин майишатрин мал-къара Азербайжандин мулкунал алай къишлахриз гьалзавай. Гьа вядеда и важиблу кампания тешкиллудаказ, хкатунар авачиз, кьиле тухун патал А.Саркаровани тIимил зегьмет чIугунач.

1961-йисан юкьварилай Абас Къазибе­гович Гъепцегьрин куьч жезвай хуьруьн кол­хоздин председателвиле хкяна. Им А. Сар­каров патал цIийи, гьа са вахтунда четин имтигьан тир. Хайи хуьруьн жемятди авунвай ихтибар кьуру хиве кьунралди ваъ, тайин краралди къалурна кIанзавай. Хуьр дагъдай арандиз куьч жезвай макъамда жемятдин куьч-кума, бакара хкведай гъвар-кIарас, рак-пенжер, гьукуматди ахъайнавай тахта-шалман, шифер чкадал хкун, агьалияр улакьралди таъминарун — вири и месэлаяр председателдин хиве гьатнавай. Идалайни гъейри, колхоздихъ авай агъзурралди лапагриз, вишералди малариз алафрин мягькем базани тешкилна кIанзавай. Гьикьван четинвилер хьанатIани, А.Саркаров колхоздин кьиле хьайи йисара, адан тешкиллувилин бажарагъ, алахъунар ва алакьунар себеб яз, цIийи чкадал хуьр кутун патал агьалийрив герек тир вири жуьредин куьмекар вахтунда ва тамамвилелди агакьна. Нетижада къараткенри кьунвай, тек ятах алай кIунтIал чIехи, аваданлу хуьр, девлетлу колхоз арадал атана. Йисалай-суз майишатдин экономика виликди физ хьана­. Дагъдин шартIара асул гьисабдай малдарвилелни магьсулдарвилел машгъул хьайи гъепцегьвийри аранда майвачивилин, уьзуьм­чивилин, багъманчивилин пешейрин сирер чирна. Машинринни тракторрин парк арадал атана. Председателдин гьар йикъан фикирда магьсулар цадай чилерин майданар гегьеншарунин, цIийи багълар, уьзуьмлухар кутунин месэлаярни авай. Рахун физвай йисара Гъепцегьрин хуьре культурадин кIвал, пуд мертебадин юкьван мектеб, администрациядин дарамат, гьамам, малдарвилин ферма, аялрин бахча, туьквен, агьалийриз хъвадай яд кьадай чанар эцигна. Самур вацIун атIа пата (гъепцегьвийри «Аралух» участокдиз гьа икI лугьудай) малдарар патал 12 хизандин кIвал эцигна, гележегда и чилел малдарвилин махсус комплекс эцигун патал проектдинни сметадин документар гьазурна. А.Саркароваз гележегда хуьр гегьеншарунин, хуьруьнэгьлияр кIвалер эцигдай чилералди таъминарунин месэла хцидаказ акъваздайди якъин чизвай. Гьавиляй ам «Аралух» участокда авай дигидай чилер гьамишалугъ колхоздин менфятда тунин кIеви терефдар тир. И кар кьилиз акъудун патал пара чалишмишвилер авунай. Амма гуьгъуьнин йисара майишатдин кьиле хьайибуру неинки яшайишдин метлеб авай и важиблу кар давамарнач, акси яз, жуьреба-жуьре багьнайралди а чил гъиляй ахъайна. Нетижада совхоз, хуьруьнвияр саки 330 гектардин дигидай чиликай магьрум хьана.

А. Саркаров Гъепцегьрин колхоздин кьиле хьайи йисар хуьруьн тарихда кьетIен чинар яз гьатдайдал, хуьруьнвийрин гележегдикай мердвилелди къайгъу чIугур кас несилрин рикIелай алат тийидайдал шак алач.

1986-йисан июндиз Абас Къазибегович партиядин Мегьарамдхуьруьн райкомдин бюродин къарардалди «Комсомольский» сов­хоздин директорвиле ракъурнай. Хуьруьн майишатдин рекьяйни махсус кьилин образование къачунвай (ДСХИ) А.Саркаров гьа сифте йикъарилай цIийи къуватралди вичин везифайрив гатIунна. Эвелни-эвел зегьметдиз къабил, жуьреба-жуьре миллет­рин векилрикай ибарат коллектив тешкилна, производстводин низам­ мягькемарна, пешекар кадрияр хкягъунин, абур кар кьетI ийидай хилера эцигунин мес­эла еримлу авуна, никIера, багълара, салара агротехникадин серенжемар вахт-вах­тунда, истемишзавай къайдада, еридивди­ тамамариз хьана. Нетижада гуьгъуьна аваз хьайи «Комсомольский» совхоз районда кIвенкIвечи майишатдиз элкъвена. Директордин кIвалахдин жуьредикай, зегьметчийрин агалкьунрикай райкомдин пленумрал, партактиврал ва газетра тарифар пара хьана А.Саркароваз 1970-йисуз майишатдин йисан нетижайрай «Гьунарлу зегьметдай» медаль гана.

Амма… «Экв таквазвай фугъаради­ ишигъ вуч затI я лагьай суалдиз, вилери лупIни тавуна, буьркьуьвал лагьанай». Эхь, А.Саркаров кьиле аваз хьайи майишатдин агалкьунриз чIулав чешмеграй килигзавайбур, адан кIуртунай чIут жагъуриз алахънавайбур, буьгьтенчиярни авачиз тушир. 1972-йисан 13-октябрдиз партиядин райкомдин бюроди гуя совхоздин производстводиз регьбервал гун таъминариз тахьунай А.Саркаров къуллугъдилай алудунин къарар кьабулна­. Лишанлу кар ам я хьи, А.Саркаров къуллугъдилай алудай са йисалай «Комсомольский» совхоз КПСС-дин Обкомдин ва Дагъустандин Министррин Советдин Гьуьр­метдин  доскадиз акъуднай. Гуьгъуьнин йисузни и совхоздиз Москвадай гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдах ганай. Гьахъ лагьайтIа, ибур Абаса, четин сифте ирид йисуз директорвиле кIвалахна, майишатда арадал гъанвай агалкьунрин нетижа тир. Инал гьахълу суал къвезва: де хъсан, бес совхоздин директордивай хуьруьн майишатдин производстводиз руководство гун таъминариз тахьайла, майишатдиз ихьтин виле акьадай хьтин агалкьунар гьикI, гьинай атанай? Цаварилай аватнани? Яраб Абас Къазибегович къуллугъдикай азад авунин гьакъикъи себеб вуч тиртIа? И суалдиз къе дуьзгуьн жаваб жагъи­дач. Амма са кар ашкара я: «Комсомольский» совхоздин коллективда яд рагъуларзавайбурун, гъулгъула твазвайбурун жергеда, гьайиф хьи, гьа вахтунда райондин вилик-кьилик квай бязи жавабдар къуллугъчийрин шериквални авачиз тушир.

Вахтар къвез алатна. Саки ирид йи­суз райондин «Коммунизм патал»­ газетдин отделдин заведующийвиле кIвала­хайдалай гуьгъуьниз А.Саркаров районда цIийиз тешкилнавай «Сельхозхимиядин»­ ур­тах объединенидин директорвиле тайинарна. Самур дередин вири районриз къуллугъзавай и объединенидикай са куьруь вахтунда республикада лап хъсанбурукай сад хьана. Гьайиф хьи, и сефердани Абасан бахтунин чарх кьулухъ элкъвена. ЦIийи карханадани адан арабадин чархара лашар твадайбурун кьитвал авачир, буьгьтенчийриз девран хьана. Абурун фитнейралди А.Саркаровалай райондин прокуратуради къуллугъдикай чIуру ният аваз менфят къачунай ва гьукуматдин эменнидиз 180 манатдин зиян гунай уголовный дело къара­гъарнай, кIвалахдилай алуднай, партиядин жергейрайни акъуднай­. 1984-йисан 29-августдиз республикадин «Ком­мунист» газетдиз акъатай фельетонда А.Саркарова «Неф­синин дарвазар ачухайди, иштагьдиз къилав гайиди» ва, гьа и кардиз килигна, жазадив агакьарайди къаланвай. «Зун тахсиркар туш, эгер ятIа, къуй суддинни силисдин органри субутрай» лугьуз хьана Абаса. Амма яб гудай касни хьанач. Тахсиркардиз Коммунистрин партиядин жергейра чка авач лагьана райкомдай. Абасаз амукьайди яргъал йисара вилин нине хьиз хвейи партбилет, хъуьчIуькай хкудна, столдал эцигун хьана.

Я эвел, я эхир, — лугьузва бубайрин мисалда. Гьа икI, эвел кьиляй чIемедай хьиз, дамахдивди уьзягъдиз кьиле фейи Абасан уьмуьр са легьзеда хару ягъай къуьлуьн никIиз ухшар хьана. Вилерикай сад-садан гуьгъуьналлаз гьакъисагъвилелди чIугур зегьметар, кечирмишай йисар, багърияр, мукьва-кьилияр, хуьруьнэгьлияр карагзава. Абасаз акI я хьи, гуя накь ам бахтлу, виридаз сейли инсан тир. Гила, суалзавай Абаса,  гила зун вуж я? Бейкар, тахсиркар, хайи партиядизни герек амачир бахтикъара. «ИкI жедани? Мусалди? Ваъ — кIевелай кьетIна Абаса, — зун жуван гьахъвал, адалат патал майдандиз экъечIда ва зун гьахъ тирди субутда». Фин-хтунрин, арза-ферзейрин тум кьил хьанач. Эхирни гьахъвал винел акьалт­на. 1987-йисан 27-октябрдиз ДАССР-дин прокуратуради вичин къарардалди, Саркарован тахсиркарвал субут тахьуниз килигна, райондин прокуратурадин къарар къуватдай вегьена. Гьа ихьтин бине аваз, ам ДАССР-дин Верховный Судди гьахъдиз ахкъудна. Мегьарамдхуьруьн райкомдин къарардалди адав цIийи партбилетни вахкана.

Лугьуда хьи, инсандин уьмуьр кечирми­шай йисаралди ваъ, авур краралди алцумда. Гьихьтин дережадин къуллугъар бажармишнатIани, Абас Къазибеговича вичин уьмуьр халкьдин агьваллувал, бахтлу гележег патал бахшна. Ам вижевай хизандин кьил, къайгъудар буба, чIехи буба, мукьва-кьилийриз арха-стха тир. Абас Саркарован экуь къамат ам чидайбурун рикIера гьамишалугъ амукьда. Рагьмет хьуй вичиз. Хъсан инсан тир.

Агъадаш  Нагъметуллаев,

Мегьарамдхуьруьн райондин

общест­венный палатадин председатель