Гьажимет Сафаралиев дидедиз хьайидалай инихъ — 130 йис

Уьлкведин, республикадин, халкьдин та­рихда аквадай хьтин гел тур дирибаш рухвайрик лезги халкьдин гзаф векиларни, гьа жергедай яз Цлахърин хуьруьн Схаврин тухумдай тир Гьажимет Сафаралиевни акатзава. Адан уьмуьр девирдин къизгъинвилерик, къалабулухрик, цIаярик акатиз, хкатиз фена. Амма халкьдин гележег хушбахтлуди жедайдахъ адан умуд квахьнач. ЦIи ам дидедиз хьайидалай инихъ 130 йис тамам жезва. 1937-йисан гьахъсуз законсузвилерик акат тавунайтIа, ам яргъалди яшамиш жедай ва ада республика патал мадни зурба крар ийидай. Адан бегьерлу, амма туькьуьл кьисметдикай багърийри ихтилатзава.

— Хив райондин Цлахърин хуьруьхъ, — суьгьбетзава Махачкъалада яшамиш жезвай Гьажиметан миресрикай сад тир Назир­ Алиметова, — яшайишдин жигьетдай вири шартIар авай.

Чи тухумдай тир Схаваз — Сафарали, адазни хва Алимет хьана. Ам лежбер, уьмуьр­дин юлдаш Ханпери гамарин устIар тир. Ада 16 аял хана. Абурукай 8 амукьна: ругуд хвани, кьве руш — Гьажимет, Магьмуд, Мирза, Схав, Нурмет, Ярмет, ФатIима, Цуьквер. Ярмет виридалайни гъвечIиди тир. Адакай гележегда военный духтур хьана.

Вири веледар къумбурдал  акьалтдалди, Алимет буба рагьметдиз фена, хизандин яшайишдин, тербиядин вири къайгъуяр дагъви дишегьлидин хиве гьатна. Ада усалвалнач, хуьре итимри ийидай кIвалахарни тамамарна, датIана гамар, гуьлуьтарни храна, аялриз каш ганач. Веледар викIегьбур, акьуллубур, цIийи девирдин гъавурда фад акьурбур хьана. Ругуд хвани, яшар тамам жедалди, кIелиз, чирвилер, пешеяр къачуз, шегьерриз фена, абурукай тIвар-ван авай инсанар хкатна. Чи багърийрикай садбурал Сафаралиев, муькуьбурал Алиметов фамилияр ала, — алава хъийизва Н. Алиметова.­

Схаврин тухумдин векилри чпин уьмуьр­да хъсан гел тунва. Абурни советрин писатель Николай Тихонова «Жаван руьгь ва буьруьнждин жукIумар авай Дагъустандин «Рекьерин Аллагь» лагьай «Дагдортрансдин» регьбер хьайи чIехи стха Гьажимет Сафаралиев, адан хва, завод­рин директор, «Дагэнергодин» кьилин инженер хьайи Керим, адан хва алим, физик, РФ-дин Госдумадин депутат Гьажимет, Кьасумхуьрел милициядин начальниквиле, Хив райисполкомдин председателвиле кIвалахай стха Магьмуд,  Махачкъаладин балугърин промышленностдин управленидин больницадин кьилин духтур Ярмет,  Ленинградда кардик кутур «Дагвинодин» чехирардай заводдин генеральный директор Нурмет, адан рухваяр «Шилкин – Дагвино» компаниядин директоррин советдин председатель Сергей, чехиррин устад, шаир, юморист Гьажимет, Ярметан руш ДАССР-дин лайихлу духтур Тамара… я.  Дамахдивди кьадай тIварар мадни ава. Абурукай чун маса сеферда рахада. Къе чун викIегь, жуьрэтлу инкъилабчи Гьажимет Сафаралиевал акъвазда.

Гьажимет, гзаф лезгияр хьиз, Бакудиз акъатна. Ина кIвалахдайла, ада вичиз урус ва туьрк чIаларни чирна, зегьметчи инсанар зулумдик кутунвай девлетлуйриз, пачагьдин къурулушриз акси кIвалах тухузвай большевикрин жергейрани чка кьуна.

Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайида­лай гуьгъуьниз Сафаралиева Куьредин округда тешкиллувилин кIвалах тухвана­, Туьркиядин интервентрихъ галаз женг чIу­гур партизанрин дестедиз регьбервал гана. 1919-йисан августдин вацра Кьасумхуьрел атанвай Деникинан  кьушунрихъ галаз дяве чIугвадай дестеяр тешкилна. «Терсепул» майдандал ва Кьасумхуьрел ругуд юкъузни йифиз халис женгер кьиле фена. Деникинан кьушунар кукIварна, абурувай 1800 винтовка, 6 пулемет, 2 миллиондилай виниз пат­румар вахчуна.

Са шумуд йикъалай Кьулан СтIалдал Куьре округдин халкьарин съезд кьиле фена. Ана са агъзурни вад вишев агакьна дагъвийри иштиракна. Съезддал вад кас­ди­­кай ибарат (Гь. Сафаралиев, Т. Юзбегов, А. Аки­мов, Гь. Кочхуьрский, Къ. Акимов)­ Куьре­ округдин ревком хкяна. 1920-йисуз Са­фаралиеван гъилик квай дестейри­ Гоцинскийдин бандайриз Кьиблепатан Да­гъус­тандиз къвез кIанзавай рекьер агална.

Граждан дяведилай гуьгъуьниз Гь. Сафа­ралиева Самур округдин исполкомдин председателвиле, милиция­дин от­делдин начальниквиле кIвалахна. И йисара адан гуьзчивилик кваз Ахцегьа­ культурадин кIвал, больница, электростан­ция, школаяр, муькъвер­ эцигна, рекьер туь­кIуьрна. Ахпа адакай Да­гъустандин кресткомрин комитетдин председатель, Дагъустандин ЦИК-дин член ва жавабдар секретарь хьана.

1932-йисуз Гь. Сафаралиев Дагъустандин рекьерин ва транспортдин трестдин регьбервиле тайинарна. 1937-йисалди ада Дагъустандин гзаф районриз, хуьрериз рекьер тухвана. Рекьер туькIуьрунин планар артухни алаз кьилиз акъудунай республикадаиз кьве сеферда Яру Пайдахдин орден гана. 1934-йисуз Дагъустандиз атай писатель Николай Тихонова «Рекьерин Аллагь» тIвар алаз Сафаралиевакай очерк кхьенай. Очеркда къейднавайвал, пуд йисуз ада 2000 километрдин рекьер туькIуьрна ва 4000 километрдин рекьер ремонтна.

1937-йисан декабрдиз Сафаралиев, квачир тахсирар (гуя Самурский кьиле авай буржуазиядинни миллетчивилин дестедин­ иштиракчи я лугьуз) кутуна, дустагъна. 1939-йисан 20-сентябрдиз СКВО-дин военный трибуналди адаз 10 йис кар атIана. Дустагъдай хкведай кьисмет адаз хьанач. Гьа чIаван пара къалабулух квай, татугай, рикI къарсатмишдай зулуматдин йикъарикай Гьажимет Сафа­ралиеван руш Лейлади вичин рикIел хкунра­ кхьенай. Абур кIелдайла, бедендиз цак акъат­зава, рикI гьайифдив ацIузва. Республика, уьлкве патал зегьмет чIугвазвай намуслу, са тахсирни квачир инсанрикай душманар авун — им акьалтIай алчахвал, хаинвал тир.

«… А зулуматдин югъ, ахвар хьиз, ри­кIел алама. Зун кIвале кьилди авай. Сада ракIар гатай ван атана, зун ракIарихъ фидалди, мад ва мадни гатана. РакIар ахъайнамазди, кIвализ таниш тушир пуд итим гьахьна. КичI акатна, заз вуч ийидатIа чизвачир. Эвер тавур мугьманрин чинар лап атIугънавай. Зун са куьнинни гъавурда тун тавуна, абур кIвале къекъвез гатIунна. Шейэр гьа акатайвал чилел гадарзавай. Зун тахай диде жагъуриз фена… Ахпа чир хьана хьи, дах кьунва ва дустагънава. Чун гъамуни кьуна. Дахдиз гьикI куьмек гуда лугьудай суалдини чун лап гъарикIарзавай. Умуд кутадай себеб аквазвачир. Вахт лап чIуруди тир. Чахъ галаз лап хъсан алакъаяр авай инсанрини чахъ далу элкъуьрна. На лугьуди, чIуру азар акатнава, вири чакай йихт жезвай. Чун гъавурда авай, гьардаз вични зулумдик акатиз кичIезвай…»

Силис куьтягь тежедайди тир. ЦIуд вацра Гьажимет Сафаралиева силисчияр­ тир Солодидова, Маслова ва масабуру чандиз­ ийизвай зулумар эхна. Амма вилерин ишигъ квахьна, япарал залан хьана. Вичел илитIнавай тахсирдихъ галаз рази тахьай инкъилабчиди, большевикди, государстводин деятелди талукь органриз ва СССР-дин Верховный Советдин Председатель Михаил Калининан тIварцIихъ кхьей арзадин копия хизандин архивда хуьзва. Ана касди кхьенвай: «Зи кьилел, чандал гъанвай писликвилер, зулумар дустагъдин кьилин духтур Гавшоназ, НКВД-дин ДПЗ-дин духтур Гейзлераз, больницадин медсестра Григорь­евадиз акуна. Гатана-гатана, бедендал хьанвай кьван хирер ва гелер за дус­тагъдин начальник Шамин алай чкадал прокурор Абдул-Муталиб Мусаевазни къалурна, амма са нетижадални атанач.

Солодидован ва адан куьмекчи Коновалован, отделдин начальник Канфоринан зулумар, гужар эхдай такьат авачиз, за 1938-йисан июндиз жуваз каш гуникай малумарна. Муьжуьд юкъуз за каш гана. Ахпа ДАССР-дин НКВД-дин комендант Демочкина заз «куьмек гуда, зал илитIнавай нагьахъан буьгьтендай кьил акъудда, силис гьахълудаказ тухуда, заз гужар авурбур жазаламишда» лагьана хиве кьурла, за мад каш чIугун хъувунач.

Зун гьикьван зайиф хьанвайтIани, бедендихъ такьат амачиртIани, суд ийидайла, за жуван такабурлувал квадарнач, лайих­лувал хвена ва за гьахъсуз илитIнавай тахсирар тапанбур тирдакай, зун советрин уьл­кведиз, халкьдиз душман туширдакай, буржуазиядинни миллетчивилин дестейрикни тахьайдакай лагьана…» Гьа са вахтунда Гьажимета суддал силисчийри вичиз авур кьван зулумрикайни ихтилатна. Амма прокурор ягьанатдивди хъуьрена ва адан гафар квазни кьунач.

Руьгь мягькем, викIегь, намуслу коммунистдин гьахълу гафариз, истемишунриз­ яб гудайбур хьанач. Я республикада, я  Моск­ва­да. Вине авай идарайриз Дагъустандин НКВД-дин са бязи къуллугъчийри  рехъ гузвай­ кьван къанунсузвилерикай чарар­ кхьейвиляй Сафаралиеван кьилел мадни­ хар къурна. Ада дустагъдай багърийриз кхьей чарче силисчийрин инсафсузвилерикай икI кхьенва:

«1938-йисан июндиз зун НКВД-дин начальникдин заместитель Сафинован патав тухвана ва ада завай  НКВД-дин начальникдин заместитель Кебетовахъ, ДАССР-дин СНК-дин председателдин заместитель Титиновахъ, СНК-дин са управ­­­ленидин начальник Схертладзедихъ галаз­ авай алакъайрикай авунвай шагьидвилин рахунрикай отказ авун тIалабна, амма зун ихьтин истемишунихъ галаз рази хьанач. Гьа инал Сафинова Кузьминаз захъ галаз «кIвалах» тухунин тапшуругъ гана ва ада зун аман атIудалди гатана. Гьал кумачир зун больницадиз тухвана. ЦIуд югъни алатнач, зун мад силисчийрин вилик акъва­зарна. Чпиз кIандай хиве кьунар тавурла, зун мад кьил-кьилелай фидай гьалда гатана. Зун зал хтайла, зи вилик силисдин протокол эцигна ва заз къул чIугунин буйругъ гана. Зун мадни абуруз муьтIуьгъ хьанач…»

Ида зулумкарар пехъи авуна. Абурун «алахъунри» Гьажимет мад больницадиз аватдай чкадал гъана. Гьа инай ада Да­гъус­танда кьиле физвай къанунсуз крарикай Сталинан тIварцIихъ арза кхьена. Гьайиф хьи, и чар Дагъустандин НКВД-дин къуллугъчийрин гъиле гьатна. 1939-йисан апрелдиз Сафаралиев силисдин отделдин начальникдин куьмекчи Панфилован патав тухвана ва ада викIегь инкъилабчидиз Сталинан тIварунихъ кхьенвай арза къалурна.­ Силисчияр Очининани Панфилова чпиз муь­тIуьгъ тежезвай лезги хва кIевиз гатана, вич-вичел алачир касдив адакай тахсиркар, душман ийизвай протоколдал къул чIугваз туна.

Гьикьван зайиф хьанвайтIани, Сафаралиева суддал вич тахсиркар туширди, вичел буьгьтенар илитIнавайди, силис гужар, зулумар авуналди тухвайди лагьана. Амма судди Гьажимет Сафаралиев ДагЦИК-дин Председатель Нажмудин Самурский кьиле­ акъвазнавай буржуазиядинни миллетчивилин­ дес­тедин активный иштиракчи тирди тестикьарнавайди яз гьисабна ва адаз кар атIана.

Судди Гь. Сафаралиевал силисчийри­ илитIнавай тапан тахсиркарвал тестикьарзавай кьве документ раижна. Абурукай сад 1927-йисуз Сафаралиева Дагъустандин­ обкомдиз Ахцегьай ракъурай чар тир. Ана пар­тийный къуллугъдал алай са касди ДагЦИК-дин Председатель Н. Самурскийди­кай гьа­къикъатдихъ галаз кьан тийизвай къундар­маяр, авачир крарикай гафар-чIалар чукIур­завайдакай кхьенвай.

Кьвед лагьай документ Дагъустандин чIехи къуллугърал алай муьжуьд коммунистди республика патал гзаф хийирлу крар ийизвай бажарагълу тешкилатчи, пешекар, регьбер тир Нажмудин Самурский Дагъус­танда вичин къуллугъдал тунин, республика патал кIвалах давамарунин гьакъиндай тIалабзавай чар тир. И муьжуьд касдик Сафаралиевни квай. И кьве чарчиз талукь месэлани Дагъустандин обкомди 1930-йисуз гьялнай ва талукь къарарни кьабулнай. Гила, цIуд йис алатайла, и чарар инкъилабдин, граждан дяведин активный иштиракчи, намуслу, гьахълу, жавабдар, республика патал пара хъсан кIвалахар авур коммунистдик тахсир кутадай, ам буржуазиядинни миллетчивилин дестедин векил я лугьуз тестикьардай документар хьана.

Силисчиярни, прокурорни, судьяни сад хьана ва 1939-йисан 20-сентябрдиз СКВО-дин военный трибуналди Гь. Сафаралиеваз 10 йис кар атIана. Идалай гъейри, адан мал-эменнини къакъудна.

Сафаралиев кесиб халкьдин, советрин государстводин къайгъуда авай, абур патал гьамиша вичин чанни гуз гьазур инсан тир.  Республикадин вилик адан лайихлувилер гъвечIибур туш. ИкI, 1920-йисуз ада контрреволюциядин бандайриз Кьиблепатан Дагъустандиз фидай рехъ агална. 1924-йисуз ада тIвар-ван авай бандит Гьашим ва, Чечнядай катна, Дагъустанда кIеви хьанвай инсафсуз къачагъ тергна. Азербайжандай Дагъустандиз атай ругуд бандит кьуна ва талукь органрив вахкана. Агъул ва Ахцегь районра Сафаралиева дагъвийрин яшайиш хъсанарун, абуруз къулай шартIар тешкилун патал гзаф алахъунар авуна. Адан иштираквал аваз гьикьван школаяр, муькъвер эцигна! 1937-йисалди баркаллу, намус­лу регьберди республикада пара хъсан цIийивилерик, дегишвилерик вичин зегьметдин пай кутуна. Адаз РСФСР-дин гьуку­матди автомобиль багъишна. Амма совет­рин гьукумдин душманри, хаинри касдиз вичи туькIуьрай рекьерай, эцигай муькъверай фидай мумкинвал ганач.

«Дахди вичи ва чна кхьей чарарикайни менфят хкатнач,- рикIел хкизва Лейла Гьажиметовнади,- чун патал дах кьун жегьеннемдиз элкъвенай. Вири чахъай катзавай. Гьатта виликан дустарни, хъсан танишарни, бязи мукьвабурни. Чна вири эхна ва чаз дах гьахъдиз ахкъудай югъни акуна.  СССР-дин Верховный Суддин военный коллегиядин къарардин бинедаллаз 1956-йисан 30-майдизчи дахдилай тапан вири тахсирар (кьейидалай кьулухъ) алудна». Цлахърин хуьре адаз обелиск эцигна. Хив районда хейлин йисара «Сафаралиевский» совхоз кардик хьана».

Сафаралиеврин чIехи тухумдин векилри къе республикадин ва Россиядин шегьерра, карханайра, идарайра зегьмет чIуг­вазва.

Нариман Ибрагьимов