“Лезги газетдин” июлдин вацра акъатай нумрайра чи халкьдин машгьур регьбер Гьажи Давуда вичин уьмуьрдин эхиримжи йикъар акъудай ва ам кучукнавай чкаяр тайинарун патал махсус дестеди кьиле тухвай кIвалахрин нетижайрикай макъалаяр ганай. Тарихдал машгъул алимри Гьажи Давудаз гьихьтин къимет гузватIа ва адан ирс генани дериндай ахтармишун патал гележегдин камар гьихьтинбур ятIа чирунин макьсаддалди мукьвара ФЛНКА-дин векилри ДГУ-дин профессор, алим, тарихдин илимрин доктор, ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин кафедрадин заведующий  Замир  Закарияевахъ  галаз ихтилатна. 

• Замир Шагьбанович, куьн паталди Гьажи Давуд вуж я? Милли къанажагъ арадал атунин карда, куь фикирдалди, ада гьихьтин чка кьазва?

— Зун паталди Гьажи Давуд вири Кавказдин дережада авай сиясатдин чIехи векил я. Ада шаркь патан Кавказдин гегьенш мулкарал XVIII асирда кьиле фейи сиясатдин вакъиайра важиблу чка кьазва. Лезги халкьдин милли къанажагъ арадал атунин карда ада кьунвай чкадикай рахайтIа, и ме­сэ­ла гьелелиг тамамдиз чирна акьалтIар­на­вач. Амма, са шакни алачиз, лезгийрин акьалтзавай несилар патал Гьажи Давуд Муьшкуьрви чи халкьдин садвал ва ада вичин аслу туширвал патал кьиле тухвай женг лишанламишзавай ярж я. Лагьана кIанда, Гьажи Давуд чи халкьдин мул­карин кьиблепата авай лезгийрин арадай акъатна, адан уьмуьр лагьайтIа, шаркь патан Закавказьедихъ галаз сих ала­къада хьана. И делилдихъ еке метлеб ава, гьикI лагьайтIа ада лезгийрин тарих алай аямдин Дагъустандин сергьятра аваз ваъ, фад­лай чи ватанэгьлияр яшамиш жезвай ва алай вахтунда Азербайжандик акатнавай мулкарни фикирда кьуна чирун герек тирди къалурзава.

• Гьажи Давуд ва адан хизанар кучук­навай сурар жагъурай махсус дестеди кьиле тухвай кIвалахриз куьне гьихьтин къимет гузва?

— Дестеди авунвай кIвалах гьакъикъатдани тарифдиз, гьуьрметдиз лайихлуди я. Гьажи Давудан уьмуьрдин эхиримжи йисарикай саки са затIни малум тушир. Къейд ийин хьи, и кIвалах вахтунда кьиле тухвана. Ада виликдай малум тушир делилрилай сирлу перде алудна.

• Куь фикирдалди, Гьажи Давудан ирс чирунин ва халкьдин арада адан къаматдал чан хкунин жигьетдай вуч авуна кIанда?

— Сифте нубатда, Гьажи Давудан сурун къван жагъурунихъ ва адал атIанвай кхьинар кIелунихъ еке метлеб ава. И карди ам мус кьенатIа ва гьина кучукнатIа тамамдиз тайинариз куьмекдай. Туьркиядин мулкарал хуьзвай тарихдин кхьинрин материалар чирун патал еке кIвалах кьиле тухвана кIанза­ва. Гьажи Давудан уьмуьрдиз талукь ва гьелелиг чир тавунвай документар Урусатдин, Ирандин, Азербайжандин, Гур­жистандин архиврани хьун мумкин я. Азадвилин женгериз регьбервал гузвай ва Ширвандин шагь тир чIавуз ада акъуднавай ­къарарар, ганвай тапшуругъар, буйругъар, къелемдиз къачунвай маса чарар-цIарар жагъурун лазим я. И муракаб ва яргъал тир кIвалах тамамарун патал жуьреба-жуьре рекьерай пешекарар — тарихчияр, араб, туьрк (османрин куьгьне чIал), фарси чIа­лар чидай текстологар герек къведа.

Гьажи Давуд савад авай ва динэгьли инсан тирди фикирда кьуртIа, адахъ гъилин хатIарин ктабрикай ибарат хсуси ктабханани аваз хьун мумкин тир. Абура ктабханадин иесидикай гзаф къиметлу  цIийи делиларни аваз хьун мумкин я. Гьажи Давудан яратмишунрин ирс чирунин месэлани къарагъарна кIанда. Ихтилат адан хсуси эсеррикай, регьберди къелемдиз къачунвай маса чешмейрикай физва. Адан уьмуьрдин и терефдикай чахъ саки гьич са малуматни авач. Дагъустанда, Азербайжанда адан гъилин хатIарин чешмеяр амаз хьун мумкин я. Белки, Гьажи Давуда вичин ктабхана Туьркиядиз хутах­натIа ва адан геле гьана къе­къвена кIанзаватIа? Ибур жавабар жагъурна кIанзавай суалар я.

Гьажи Давудакай кхьенвай кьван вири материалар (архивдинбурулай гатIунна къецепатан чIаларал чапнавайбурни кваз) санал кIватIунихъ, абуруз къимет гунихъ еке метлеб ава. Мисал яз, немсерин алим Клеменс Сидоркодихъ Гьажи Давудакай кхьенвай кIвалах ава. Ам урус ва лезги чIалариз элкъуьрна кIанда.

• Гьажи Давудан алакьунриз, бажарагъдиз тарихчийри кутугай къимет ганвач лу­гьу­нихъ галаз куьн рази яни? Дагъустандин халкьарин кьегьалрин арада лезгийрин регьберди кьетIен чка кьун патал вуч авуна кIанда?

— Гьажи Давудан алакьунрин гегьеншвилиз неинки тарихчийри, жемиятдини кутугай къимет ганвач. Идахъ гьар жуьредин себебар ава. Гзафни-гзаф чаз Гьажи Да­вудакай ва адан девирдикай бес кьадар чирвилер тахьунихъ галаз алакъалу яз. ­Мисал яз, имам Шамилакай, адан кIвалах­рикай тарихдин хейлин чешмеяр ама. Адалай асирни зуран вилик яшамиш хьайи Гьажи Давудакай лагьай­тIа, Шамилакай кьван делилар авач. Илимдин цIийи ахтармишунар, тарихдин малум тушир чинар винел акъудун герек я. И карди ктабрин чинрал Гьажи Давуда тарихда кьунвай чкадикай мадни гегьеншдиз кхьидай мумкинвал гуда. Идалай гъейри, лезгийрин регьбердикай алай вахтунда чахъ авай делилар жемиятдин арада раиж авунихъни еке метлеб ава.

• Куь фикирдалди, Гьажи Давуда регьбер­вал гайи гьерекатди шаркь патан Кавказда гьихьтин чка кьунва?

— XVIII асирда чи милли регьберди ­къизилбашриз акси гьерекатда къалурай кьегьалвилерикай гьа вакъиайрин шагьидар хьайибуру кхьенва. Тарихдин чешмейрай чаз Гьажид Давуд викIегь, къастунал кIеви, тешкилатчидин, сиясатчидин зурба алакьунар авай регьбер тирди чир жезва. Гьажи Давуда регьбервал гайи гьерекатди шаркь патан Кавказдин халкьарин уьмуьрда кьетIен чка кьунвайдал шак алач. Анжах алимрин вилик и вакъиайриз талукь гьеле гзаф месэлайриз къимет гун акъвазнава.

(Макъала ФЛНКА-дин сайтдай къачунва. Гьазурайди — Агьмед Магьмудов я).