(Эхир. Эвел — газетдин 33-нумрада)

Сайтдай и макъаладин I пай и ссылкадай кIелиз жеда.

Лакзийрин дин ва чIал

Арабрин тарихчи ва сиягьатчи Масу­диди кхьизвайвал, лакзийрин арада Шир­ваншагьдиз муьтIуьгъ тежезвай дин­сузарни авай. Куьрдерин тарихчи Ибн ал-Асиран кIва­лахрай малум жезвайвал, XIII асирдин кьуд паюнай сад лагьайда лакзийрик Ислам дин кьабул тавунвайбурни кумай. Ада гьакIни хабар гузвайвал, 1221-йисуз татарар, Ширван къачурдалай кьулухъ, кефердихъ рекье гьатна ва абуру “гзаф кьадар лакзияр телефна. Абурун арада гьам мусурманар, гьамни динсузар авай”.

Закария аль-Казвиниди XIII асирда “Пачагьлугърин гуьмбетар ва лукIари­кай (Аллагьдин) малуматар” ктабда кхьизва: “ЦIахур чIе­хи ва гзаф халкь авай шегьер я. Ам лакзийрин пачагьлугъдин кьилин ше­гьерни я. Ана медресани ава. Ам чкадин везир Низам ал-Мул­кал Гьа­сан ибн Исгьакьа (къуй адан руьгь Аллагьди михьи авурай) арадал гъана. Медресада муаллим ва факигьар ава. Ихтилатрай малум жезвайвал, абуру “Мухтасар ал-Му­зани”, “Имам аш-Шафиидин ктаб” кIва­тIалар лакзи чIалаз элкъуьрна…”.

1131-йисуз Дербентдиз атай арабрин тарихчи ва сиягьатчи Абу Гьамид ал-Гарнатиди кхьизвайвал, мусурманрин ихтиярриз талукь яз вичи лагьай келимаяр шегьердин эмирди са шумуд чIалаз элкъуьрна: “И эмирди зи регьбервилик кваз фикхадай ал-Махамилиди кхьенвай “Разивалдай ктаб” кIелзавай. Ам (вичелай Аллагь рази хьурай) са шумуд чIалал рахаз­вай: лакзи, табалан, филан, закалан, хайдакь, гумик, сарир, алан, асск, зарихкаран­, туьрк, араб, перс”. Пешекарри гьисабзавайвал, арабрин тарихчиди тIвар кьунвай чIалар ибур я: лезги, табасаран, дарги чIалан акъуша ва цIудахар, урахи ва къайтагъ диалектар, яхул, авар, осетин (алан ва асск), къубачи, туьрк, араб, перс.

Лезгийрин тарихдиз талукь порталда чапнавай Алпан Акиман ма­къалай­ри­кай сада винидихъ тIвар кьунвай чIаларин арада агъул, рутул, цIахур, будугъ, крыз, ха­пут, хина­лугъ чIалар тахьу­ни а вахтунда ви­ри и халкьарихъ са чIал — лакзи чIал авайдан гьакъиндай шагьидвалзава.

Лакзийрин яшайишда авай алакъайрикай рахадайла, мусурманрин алим Йакъут аль-Гьамавиди кхьизва: “Лакзийрин чилел жемиятдин арада агьалийрин са шумуд къат яшамиш жезва. Мисал яз, азадбур, абур гьакIни ал-хамашираяр хьиз сейли я. Абурал маликри гуьз­чивал тухузва. Кесиб къатарикай рахай­тIа, абурун арада ал-мишакар, лежберар (акарар), лукI­ар ва сеняткарар (мухханар) ава”.

Тарихдин и чешмедай ашкара жезвайвал, Лакзида гьукум маликрин (регьберрин) гъиле авай. Голландиядин арабист Михаэл Ян де Гуеди акарарни мухханар чил гьялзавай лежберарни сеняткарар яз гьисабзавай. Урусатдин тарихчи ва археолог М.И.Артамонова вичин кIвалахра мишакар — аскерар-дворянар, маликар- князар яз къалурнава.

Лакз ва Ширван

Алпан Акиман “Лакз” макъалада къейднавайвал, Лакз ва Ширван са девирда лезги халкьарин Кавказдин Албания государстводин паяр тир. Гьавиляй и кьве пачагьлугъдин арада яшайишдинни сиясатдин, диндинни медениятдин рекьяй умуми крар, месэлаяр гзаф авай.

Албанрин къадим государство чкIай­далай кьулухъ Лакзидин ва Ширвандин арада геждалди дуствилин алакъаяр авай. Лакз Ширван кеферпатай къвезвай куьчери чапхунчийрикай хуьзвай сенгер хьиз тир. Тарихдин чешмейра “Лакз Ширвандин даях тирди” къейд авун дуьшуьшдин кар туш. Вичин нубатда Ширвандини кьибледихъай Лакзидихъ физвай чапхунчийриз гзаф манийвилер гузвай.

Лакзидин ва Ширвандин арада аваз хьайи дуствилин алакъаяр тарихчийри фикир тагана тунач. Мисал яз, Р.М. Мегьа­ме­дова кхьизва: “Дербентдин, Лакзидин ва Ширвандин арада авай алакъайриз кье­тIендиз фикир гайила аквазва хьи, Дербентдинни Лакзидин халкьари Ширвандин агьалийрихъ галаз авай чпин мукьвавал гьиссзавай. Ширвандиз куьчерияр-даиламитар гьахьайла, Ширваншагьди Дербентдивай куьмек тIалабнай. Дербентдин агьалийри куьмекни ганай. Нетижада даиламитар Ширвандай чукурнай”.

Шаркь патан Кавказдин гегьенш мулкарал къадим Албаниядин халкьарин арада авай садвал къалурзавай са жерге делилрикай алим А.Р.Шихсаидовани лагьанва. Кьилди къачуртIа, ада кхьизва: “Куьрдерин XII асирдин автор Намдаран хва Масуда агакьарнавайвал, XI асирдин эхирра ва XII асирдин эвел кьилера Ширвандинни лакзияр яшамиш жезвай са жерге хуьрерин арада ислягь алакъаяр авай. И кардикай менфят къачуна, Ширванди къазикъумухвийрихъ галазни алакъаяр хуьзвай…”.

Лакзидин илим ва меденият

Лакз чпихъ жуьреба-жуьре рекьерай акьалтIай алакьунар авай гзаф алимрин макан тир. И делил чав агакьнавай тарихдин чешмейри тестикьарзава. Газетдин виликан нумрайра чна кIелзавайбур Баб аль-Абвабдин нуфузлу шейх, машгьур тарихчи, мухаддис (гьадисар чидайди) Маммус ал-Лакзидихъ галаз танишарнай. РикIел хкин, ам «Тарих Баб аль-Абваб ва Ширван» ктабдин автор я.

Дербентдин кьиле Агълабидрин тухумдин векилар авай къадим шегьердин тарихчи, чIехи алим, “Дарбанд-на­ма” ктабдин автор Юсуф ал-Лакзидин би­нени Лакзидай я. Адан уьмуьрдин рекьикайни чна мукьвара газетдай хабар ганай.

Сейли сиягьатчи Ибн Батута вичин са кIвалахда хабар гузвайвал, Къизилдин Ордадин меркезда — Сарайда шафиитрикай тир насигьатчийрин арада имам Седредин Сулейман ал-Лакзи тIвар алай кас яшамиш жезвай. Адахъ ина еке нуфуз ва гьуьрмет авай.

Мусурманрин чIехи алим Йакъутани бине Лакзидай тир Мусса ибн Юсуф ал-Лакзи алимдикай хабар ганва. Ам Арабистанда яшамиш хьана. Йакъута мад ви­чин “Пачагьлугърин гафарган” ктабда Гьаким ал-Лакзи ад-Хунлии ад-Дербенди алимдин тIварни кьунва. Авторди къейдзавайвал, ам XII асирда Бухарада  яшамиш хьана.

Лакзидин юкьван виш йисарин са ­кьадар алимрикай вичин кIвалахра РАН-дин востоковеденидин Институтдин ди­ректордин заместитель, тарихчи, чи бар­каллу­­ ватанэгьли Аликбер Аликберов ра­ханва­.

Са гафуналди, Лакз, лезгийрин къадим пачагьлугъ, еке тарих, девлетлу ме­­де­ният, вилик фенвай илим авай макан тир.

(Макъала кхьидайла Википедиядин сайтдикай, лезгийрин тарихдиз талукь порталдикай, Амри Шихсаидован илимдин кIвалахрикай  менфят къачунва).

Агьмед Магьмудов