Чи ватандашриз “Мавел” чапханада Къ.Аки­мован “Лезги чIаланни урус чIалан гафарган” подписка ийидай мумкинвал авайдакай “Лезги газетда” хабар гуз са кьадар вахт хьанва. Малуматда раижнавайвал, ам алай йисан ноябрдиз чапдай акъатда. ЦIийи гафаргандин кьетIен­ви­лерикай, са жерге маса месэлайрикай чна мукьвара адан автор — филологиядин илимрин доктор, зари Къурбан Акимовахъ галаз суьгьбетна. Чаз сифтегьанбурун жергедай яз (гьеле чапдай акъат тавунвай) гафарган тупIалай ийидай мумкинвални хьана.

 

• Къурбан муаллим, жуван хайи ­чIа­лахъ­ни халкьдихъ рикI кузвай кас яз куьн тамам гафарган туькIуьрунин фикиррик фадлай квайди, Дагъустандин халкьарикай чIехибурукай сад тир чахъ — лезгийрихъ — къени чIехи гафарган тахьуни куь рикIиз секинвал гузвачирди чаз малум я. Куьне гъи­ле кьунвай улубдикай лагьа­найтIа кIан­завай…

— ЧIал-халкьдин мез, руьгь, тарих, алам, гележег ва дамах я. ЧIал ава-халкь ава, чIал авач-халкьни авач, гьавайда лу­гьуз­вач. Лезги халкьдихъ агъзур йисарин къадим, девлетлу, гьар са фикир лугьуз алакьзавай, гуьзел чIал ава. Адан девлет (лексика, фразеология, синонимия ва маса ­хилер) гилани тамамвилелди кIватI хъу­вуна, басмадай акъудна, халкьдив ахга­кьарнавач. Дидед чIалан жигьетдай чи ­улубар кесиб я: М.Гьажиеванни Б.Тали­бован,  Р.Гьайдарованни  У.Мейлановадин,   А.Гуьлмегьамедованни  Г.Асланхановадин, Ф.Гъаниевадинни Ф.Насрединован, Ж.Агьме­дованни Ю.Халилован, С.Керимовадинни М.Меликмамедован гафарганрин бинеда дувулдин анжах 5-6 агъзур  гаф ава. Абурун жилдерал къалурнавай кьадардик булдалди гафарин жуьреяр, ибараяр ва къунши халкьарин чIаларай атанвай гафар ква.

Чаз сифте нубатда, дидед чIалан кьилин (дибдин, дувулдин) гафар авай, абур урус чIалаз элкъуьрнавай гафарган герек я. Чна туькIуьрнавай “Гафаргандин” макьсад хайи чIалан вири девлет — дувулдин гафар (маядин гафар — генофонд!) кIватI хъувун ва кIелзавайдав агакьарун я. Ада алимриз, зарийриз, мухбирриз ва маса пешекарриз жуван дидед чIал дериндай чирдай, ам девлетлу ийидай, адал ачухдаказ рахадай, кхьидай ва дамахдай мумкинвал гуда. Зун инал халкьдин чан алай, жемятдин вири къатари ишлемишзавай чIалакай рахазва. Зи гъиле авай улубни халкьдин чIалан кIватIал я: вири гафар инсанри чпин хуьрера, шегьерра, кIвалера лугьузвай тегьерда кхьенва.

Чна теклифзавай «Гафарган» кхьинрин къанунар, къайдаяр къалурзавай “Орфографиядин словарь” туш. Тикрарин: чи улубда авай гафара ва мягькем ибарайра лезги чIалан рахунин, абур сивяй акъудунин (орфоэпиядин) къайдаяр ва халкьдин тежриба вилив хвенва.

• Чун гъавурда акьурвал, куьне теклифзавай “Гафарганда” нугъатрин гафарни гьатнава. Тушни?

— Чун жуван чIалав, ам нугъатриз пай тавуна, ам вири лезги халкьдин пак ивир, алат, яракь яз гьисабна, эгечIзава. Гьавиляй “Гафарганда” яргъал-мукьвал хуьрерин (Ахцегь, Гелхен, Манкъули, Къуруш, КьепIир, Миграгъ, Сардар, СтIалар, СтIур, ТIагьиржал, Фий, Цмур ва мсб.) кьетIен гафар ва ибараяр ава. Гьар са дереда лезги рахазвай гаф-чIал-лезги халкьдин чIалан  тIебии са пай,  хел я, абур чи газетрани журналра, гафарганрани учебникра хьана кIанда. Халкьдин чIал зарийри, журналистри литературадиз гъизва, адакай литературадин чIал жезва. Чун и месэладикай рахазвач.

• Къурбан муаллим, куь “Гафар­гандихъ” мад гьихьтин кьетIенвилер ава?

— Ам (“Гафарган”)  чIалан дувулдин гафарикай ибарат хьанва;

— кьетIен мана квай сад-вад мягькем ибара къалурнава;

— чи хуьрерин ва шегьеррин чIалара дуьшуьш жезвай гафар, нугъатрин вариантар ишлемишнава;

— халкьдин майишатдин вири хилерин гафар ква;

— чIалан мешреб, везин, гуьзелвал къалурзавай гафар (синонимар, антонимар, эпитетар ва мсб) кутунва;

— тарихдин ктабра, литературадин эсерра, журналра ва газетра дуьшуьш жезвай гафар ишлемишнава;

—  къецепатан чIаларай атанвай гафар чи чIалаз хас тушир суффиксар ва эхирар (-миш, —ский, -ный, —ь ва мсб) галудна ­ганва;

— чарасуз чкайрал кьве тахан гьарфар (кк, пп, тт, чч) ишлемишнава (абур чи алфавитдай акъудун туькIуьр хъжедай гъалатI яз гьисабзава).

• Гьа са вахтунда “Гафаргандик” вуч кутунвач?

— Инсанрин ва чкайрин тIварар;

— илимдин (сиясатдин, медицинадин, техникадин, философиядин ва мсб.) думанар (терминар);

— гафарин падежрин,  глаголдин ва маса жуьреяр, гзафвилин кьадарда авай гафар;

— мисалар;

— сеперар, айиб ва харчи гафар;

“Гафарган” туькIуьрдайла за жуван архивдикай менфят къачунва.

• “Гафарган” шумуд чиникай ибарат ва  ана  гафарин  кьадар  гьикьван  же­да?

— Ам, чна пландик кутурвал, алай йисан ноябрдиз чапдай акъатда, вири санлай ана дувулдин 22 агъзурдалай гзаф гафар ва мягькем ибараяр алфавитдин къайдада гьатнава. Абур урус чIалаз элкъуьрун патал 50 агъзурдалай гзаф урус гафар ишлемишнава. “Гафарганди” кIел­завайдаз кьвед лагьай хайи чIални чириз куьмекда.

Газетдикай менфят къачуна, за “Гафарган” кIелай, гъалатIар туькIуьрай, алаваяр хъувур алимриз, зарийриз ва пешекарриз, печатдиз гьазурай рецензентриз, редакторриз ва корректорриз, басмадай акъудзавай “Мавел” чапханадин къуллугъчийриз пара кьадар сагърай лугьузва.

Рагнеда Рамалданова