Алай девирдин гьалариз, инсанрин алакъайриз, амалриз ва къилихриз килигайла, са кьадар къалабулух кутазвай месэлаяр гзаф ава. Ибурукай кьилинди, чаз чиз, акьалтзавай несил къвез-къвез халкьдиз адет хьанвай медениятдивай къакъатун я. Ингье къе атана яхцIур йисалай виниз зун Дагъустандин халкьарин медениятдин месэлайрал машгъул я. За халкьарин милли медениятдин кьетIенвилер ахтармишна, абур акьалтзавай несилдал агакьарунин рекьер-хуьлер малумарна, шумудни са монография, меденият чирунин программаяр, учебникар кхьена, чапдай акъудна. Вири патарихъай аквазвайвал, гьар са халкьдихъ вичин кьилдин чIал авайди хьиз, ацукьун-къарагъун, кьетIен марифат, адетар, милли медениятни ава. Яшайишда къулайвилер а вахтунда жеда, эгер чна чи милливал гьамиша лап рикIивай хуьз хьайитIа. Гьа идалай чи хатасузвал хуьн, чи марифатдин ерияр гена вини дережайриз акъатунни аслу жезва.
Алай девирда акьалтзавай несил бубайрин хъсан адетралди тербияламишун чарасузвилиз элкъвенва. Алай аямда аялдиз тамам тербия гунин жигьетдай ахлакьдин ерийриз фикир гун са акьван пайгарзавачирди чаз ачухдиз аквазва. Гзафбуруз чпин халкьдин медениятдин ерийрикай эсиллагь хабар авач. Чирвилер гузвай идарайра (школайра, лицейра, гимназийра, колледжра, вузра) халкьдин медениятдихъ галаз алакъалу хилериз, иллаки руьгьдин дережайриз артух фикир тагузвайдини малум жезва. Ида лагьайтIа, акьалтзавай несилдиз марифатдин жигьетдайни гана кIани тербиядин ери агъузарзава. Гьавиляй алай вахтунда чна халкьдин образованидиз артух фикир гана кIанда, яни милли образованидин хилер гьихьтинбур ятIа, рикIелай алудна виже къведач. Урусрин машгьур алим К.Ушинскийдин гафар рикIел хкиз кIанзава. Ада вичин вахтунда лагьанай: «Тербия зайифди хьана кIанзавачтIа, ам чарасуз халкьдинди хьана кIанда…»
Халкьдин тербия — им адан хъсан адетрал, медениятдал бинеламиш хьанвай гьар са инсандиз важиблу хел я. Яни халкьдихъ ахьтин къуват ава хьи, ада шумудни са йисарин къене, асиррилай асиррал физ, лап куьлуь-шуьлуьярни фикирдиз къачуна, марифатдинни ахлакьдин жигьетдай вичин виридалайни хъсан ерияр несилрилай несилрал агакьарнава. Абурук сифте нубатда дуствал, стхавал, садвал, меслятвал акатзава. Дагъустандикай лугьун хьайитIа, ина пара кьадар миллетар яшамиш жезва. Абурукай гзафбур лап дегь заманайрилай инихъ Дагъустандин чилел бинеламиш хьанва. Дагъустандин халкьар дуствилелди яшамиш жезва. Душманрин виликни абуру гардан кIир авурди туш. Гьа идал халкьдин тербияни бинеламиш хьанва. Халкьарин медениятди гьуьрмет-хатурдин, къуни-къуншивилин, яр-дуствилин, къавум-къардашвилин, мугьман кьабулунин ва чи халкьариз хас тир маса адетар чирун меслят къалурзава. Дагъустандин медениятди дагъви рушарин эдеблувал, абурлувал, такабурлувал, дагъви гадайрин уьтквемвал, къудратлувал, регьимлувал, дагъви итимринни дишегьлийрин мергьяматлувал ва савадлувал, дагъви агъсакъалрин мердвал ва арифдарвал чешнелу инсанвилин кьадарар тирди чирзава…
Алай аямдин акьалтзавай несилдиз фикир гайитIа, чаз марифат хкаж жезвайди ваъ, гена ам чкIизвайди аквазва. Авайвал лугьун хьайитIа, алай девирдин несилдиз телевиденидини интернетди екез таъсирзава, ахлакьсузвилиз рекьер пара ачухзава…
Ихьтин чIуру дережада тахьун патал халкьдин медениятдиз рикIивай фикир гун лазим къвезва. Бедбахтвал а кардикай ибарат я хьи, алимри кьиле тухузвай кьван ахтармишунар, илимдин кIвалахар гьакI чарарал аламукьзава, абур уьмуьрдиз кечирмишзавач. Идан патахъай гьарай физ лугьузватIани (тек са алатай йисуз и месэлайрай за 30-далай виниз макъалаяр саки вири Дагъустандин чIаларал чапнава), ван тахьун патал япар кIевиз кьуна агалнавайбур гзаф ава. Амма им чун кьулухъ хьана акъвазна, руьгьдай аватна ацукьна кIанда лагьай чIал туш. Виликди фин патал чна тIимил алахъунар ийизвач. Месела, эхиримжи йисара мектебрин директоррин рикIелай фенвай (алай девирдин къанунралди мектебра кIелунин планар туькIуьрун директоррин хиве ава) «Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият» предметдай тарсар чарасуз тухунин месэлаяр са шумудра жавабдар къуллугъчийрин рикIел хкана, хкинни хъийида. Амма абур и предметдив сакIани рикIивай эгечIзавач. Себеб вуч ятIа, сакIани ва садани малумарзавач. Дагъустандин образованидин Министерстводи вири тахсирар школайрин директоррин хиве твазва.
Инал мад са кIвалах рикIелай алудна кIандач. Гьелбетда, бинедай гузвай гьар гьи тербия хьайитIани, гуьгъуьнлай жува-жув тербияламиш хъувунихъ элкъвезвайди я. ГьакI хьайила, гьар са инсанди халкьдин тербиядин намуслу терефрал, жув инсанрин арада тухвана кIан тир хилерикай, хъсан патарикай нетижа хкудна кIанда. И карди гьар садаз вичин вилик тайин дуьз макьсад эцигунин карда куьмекда.
Халкьдин педагогика сифте нубатда руьгьдихъ галаз сих алакъада авайди рикIелай алудна кIандач. Руьгьдин меденият лагьайтIа, ам гьар са халкьдин кьетIен тарихдихъ, яшайишдинни ацукьун-къарагъунин хилерихъ галаз алакъалу я. Иниз килигна чна меслят къалурзавай «Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият» учебник Дагъустандин гьар миллетдиз вичин хайи чIалалди акъудна, аялриз тарс гудай мумкинвал ава. Милли чIаларал акъатзавай ктабра чпин халкьдихъ галаз алакъалу тир жуьредин кьетIенвилерни кутаз жезва. КIелзавай аялрин руьгьдинни ахлакьдин дережаяр вахтунда гуьнгуьна тун патал «Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият» учебникда ватандиз вафалу машгьур са кьадар ксарин шикилрал, кеспийрал фикир желбзава.
Месела, лезги чIалал акъатнавай учебникда, жуван халкьдин игитрилай гатIунна — эпосдин игит Шарвили, Гьажи Давуд, Ярагъ Мегьамед, шаирар тир Етим Эмин, СтIал Сулейман, Дагъустандин гьукуматдин бинечи Нажмудин Самурский, алим Уьнейзат Мейланова, машгьур юристар тир Сабир Къехлеров, Имам Яралиев, лезги халкьдин баркаллу хва, меценат Сулейман Керимов, Россиядин Игит Радим Халикьов, манидарар — РСФСР-дин халкьдин артистка Рагьимат Гьажиева, РД-дин халкьдин артистка Суьлгьуьят Гьажиева ва гзаф масабурукай куьлуь-куьлуь малуматар ганва. Къуй чи акьалтзавай несилди гьа ихьтин ватанперес инсанрин чешнедалди тербия къачурай. Учебник бубайрин мисалралди акьалтIарзава. Имни алай аямда чи несилди рикIелай ракъуриз башламишнавай, вичиз артух фикир гана кIанзавай тербиядин виридалайни къуватлу хилерикай я…
«Лезги газет» халкьдин тербия гунин хилек еке пай кутазвай дурумлу дестекрикай сад тирдини лугьуз кIанзава. Ам чна вирида кхьена, кIелна, хвена кIанда. Вичин халкьдин марифатдиз, медениятдиз гьуьрметзавай гьар са кIвале, хизанда хьана кIанда ам! Ватан “Лезги газетдилайни” башламиш жезвайди я… ГьакI хьайила, «Дагъустандин халкьарин адетар ва меденият» предметдин тарсара, муаллимри тербия гузвай декьикьайра «Лезги газетдиз» хайи медениятдикай галаз-галаз акъатзавай макъалайрикай чарасуз менфят хкудун лазим къвезва. Къуй чи жегьил несилар халкьдин медениятдикай магьрум тахьурай. Къуй абур жуван халкьдин медениятдиз кIвалени, къецелни, хуьрени, патални, ватандилай къерехдани, гьар гьина хьайитIани, гьамиша вафалу хьурай!
Шайдабег Мирзоев,
ДНИИП-дин педагогикадин сектордин заведующий,
ДГПУ дин профессор, РФ-дин халкьдин образованидин отличник
