“ЦIийи Кавказ” дестеди  А.Омарован “Чи девлет (лезги халкьдин сувар­ри­кай, мехъеррин адетрикай)” ктаб чап­диз­ гьазурнава.  Чна адай са чIук гузва­. Вучиз? — жузазвани куьне. Куьгьне девиррилай амукьнавай адетар ва ­суварар гьамиша халкьдин кален­дардихъ галаз алакъалу я.

Лезгийрин халкь­дин календарь, тестикь хьанвай фикирдалди, гьеле чи девирдал къведалди II-I агъзур йисара арадал атана. Чал ам, гьелбетда, са кьадар дегишвилерни акатна агакьнава. Календарь ва адахъ галаз алакъалу адетарни суварар чирунин месэлайрал эхиримжи цIуд йисара ахтармишунардайбур ри­кIи­вай машгъул хьанва. Абурукай эвелимжиди яз этнограф А.Г. Трофимовадин тIвар кьун лазим къвезва. Ада пешекарриз хъсандиз чизвай вичин ма­къалада лугьузвайвал, Дагъустандин экспедициядин кьиблепатан дестеди 1946-1948-йисара чкайрал ахтармишунар тухудайла, лезги халкьдин ка­лен­дардикай са кьадар делилар кIватI­на. КцIар райондин Хьилерин хуьруьн ­юкьван школадин муаллим М.Б. Шекинскийди лагьайтIа, алимрив и календарь, хашпара ва мусурман календаррив гекъигна, араб графикадал кхьенвазни агакьарна. И кхьинрик, къейдзава алимди, абуру лезги хуьрера кIватIай алава делиларни кутун хъувуна. Малум хьайи­вал, гьеле алатай асирдин 30-йисара, коллективизация тухудалди вилик, халкьдин календарь хуьруьн майишатдин кIвалахар вахт-вахтунда ва чеб гьатнавай къайдадик кваз тухун патал ишлемишзамай, адак йисан суваррин циклни акатнавай. Гуьгъуьнлай ахтармишзавайбуру халкьдин календарь са кьадар дуьзар хъу­ву­найтIани, чна агъадихъ адан Трофимовадин вариант гъизва, вучиз лагьай­тIа чи мурад­ а календарь кIелзавайбуру гьар юкъуз ишлемишун туш, адакай умуми чирвал гун я. И кар патални Трофимовади гъизвай календардин вариантдихъ вичин дуьзгуьнвал ва тамамвал ава.

Халкьдин календарда йис кьуд патал пай жезва. Абур гьибур ятIа гъавурда акьун четин туш: гатфар, гад, зул ва кьуьд. Гьар са вахт давам жезвай пуд варзни, чпин нубатда, мадни куьруь ругуд пай жезва. Ихьтин гьар са паюни, тIимил дегишвилер хьайитIани, 15 югъ кьазва (са вацран 7-далай 22-далди ва я са вацран 22-далай гуьгъуьнин вацран 7-далди). И жуьреда йис гьар садахъ вичин кьетIенвилер авай 30 сезондикай ибарат я. А кьетIен­ви­лерни гьавайрихъ ва тIебиатдин маса шартIарихъ, тамамарна кIанзавай кIва­лахрихъ, чкадин адетрихъ ва маса агьвалатрихъ галаз алакъада ава.

* * *

ЦIийи йис яран “вацран” гатфарин рагъ элкъведай юкъуз — 22-мартдиз — алукьзава. ЦIийи йис алукьун, виридаз чи­дайвал, Яран суваралди къаршиламишда. Яран цIаяр куькIуьрдай 21-далай 22-мартдал вегьей йифез “цIийи йиф” лугьуда. Яр 7-апрелдалди давам жезва.

Чи бубайриз чидай: яран сифте пуд югъ гьихьтинбур хьайитIа (марфар къвазвайбур, чIимелбур, рагъ алайбур), гуьгъуьнлай йисни гьакI къведа. Яраз марф такъвайтIа, хъсан яз гьисабдай. Гьавиляй лагьанва: яраз цавай яру стIални ават тавурай.

Куьгьне девирра яран йикъариз хуьре нехирбанар ва къурухчияр тайинардай. Нехирбан вуч кас ятIа, гилан жегьилризни тийижиз жеч. Бес къурухчидин кеспи вуч тир? Гьамни важиблу кеспи хьана: къурухчиди никIерал-багъларал гуьзчивалдай. Малари недай чкаяр авай. Анжах анриз жемятди махсус къарар кьабулдалди гьайванар ахъайдачир. Гьа чкаярни къурухчидин гуьзчивилик жедай.

Яраз рекьер туькIуьр хъийидай, никIер-багълар дигидай къанавар, хвалар акъашна, къайдадиз хкидай. Багълара тарарин хилер хкатIдай. Агъада авай чкайра гатфарин цанар, гьатта магьсулар цазни эгечIдай.

Дишегьлийри гамар-халичаяр ришадай, шалар храдай, канабдикай  епер-цIилер ийидай.

Яран йикъариз Сифте ргални жедай.

Лезгийрихъ магьсулар цаз эгечIдай сувариз ухшар адетни авай. Гатфариз хьиз, ам зулузни тамамардай.

Гатфарин кьвед лагьай варз элхен-гелхен (ва аркьвар-даркьвар) 7-22-апрелдиз давам жезва. Гьайиф хьи, са кьадар маса дуьшуьшра хьиз, и гафарин манани садазни чизмач. Им йикъа са шумудра гьава дегиш жедай, мукьвал-мукьвал марфар къвадай вахт я. Мисал ава: аркьварин югъни хендеда сад я.

И вацра дагълух хуьрера — цанар, амай чкайра магьсулар цадай. Багълара кIвалахар давамардай, абур михьдай, тарариз яд гудай. Лезгийриз картуфар чир хьайидалай кьулухъ (са виш йис вилик) и йикъара картуфар ва буранарни цадай. Гьайванар патал им виридалайни четин вахт тир: алафар кьит, чуьлдани векь-кьал гьеле тIимил жедай.

Ахпа, 22-апрелдилай 7-майдалди, уругун-туругун алукьзава. И вахтунда гатфарин магьсулар цана куьтягьдай. Багълара кIвалахар гурлу жедай. Емиш тарари цуьк ийиз эгечIдай. Нехирар чуьлдиз акъуддай. Ихьтин мисални ава: туругундиз къе векьел вегьей тIвал пака ахквадач.

Гатфарин цIиг, яни юкь — 7-22-май. Им бул марфарин вахт яз чидай. Таму-багъди пеш акъуддай. ГьажикIаяр, харар цадай, салар кутадай. Къуба патан дуьзенлухра прунз цун патал чил къарагъардай.

ЧIим — 22-май-7-июль. Вилик квай вацра хьиз, гилани чуьлда-никIе кIва­ла­хар къалин жедай. Магьсулрин ни­кIера эчIелар эчIедай. Им хиперин суьруьяр хъуьтIуьн къишлахрай хкведай вахтни тир. Абур дагълариз — яйлахриз гьалдай, гатуз гьанра амукьдай.

Эхирни ракъаралди, 7-22-июнь, гатфар куьтягь жезва. Багълара пIиниярни хатрутар, чуьлда некьияр агакьдай. Ве­кьер ягъиз эгечIдай. Магьсулрикай виридалайни фад агакьзавай мухан кьилдин чкаяр гуьдай.

Алатай девирра чи хуьрера мух агакьунихъ галаз алакъалу ихьтин адет авай. Лугьудай: “Ракъариз бешхуртI авуна кIанда”. “БешхуртI”, яшлубуру гъавурда твазвайвал, “эвелимжи харман” лагьай чIал я.  Хуьре мух виридалайни вилик агакьай иесиди ам, энгел тавуна, гуьдай, ратIрал хкана, гатадай, техил ратIрал аламаз, ада вич беш­хуртI ийиз гьазур тирди малумардай. Имни ризкьи куьтягь хьанвайбурув, дарда авайбурув техил буржуна вугуз гьазур я лагьай чIал тир. Ахьтин хизанрай хармандал къведай ва ризкьи буржуна къачудай. Сифте хармандин техил вугун, буржи яз хиве тун кIеве гьатнавайбуруз куьмек авунин дегь девиррай атанвай адет тир…

Чи мухбир