(Очерк)

Лугьуда хьи, тарих итимри арадал гъизва, амма чаз яшайиш вилик тухуник дишегьлийрини еке пай кутазвай чешнеяр чида. Бажарагълу алимар, муаллимар, духтурар, экономикадин, культурадинни искусстводин  хилен векилар тир игит дишегьлияр Ахцегьани гзаф хьана:­ Рагьимат Гьажиева, Сефият Аскарова, Алла Жалилова, Къемер Палчаева, Эльза Ибрагьимова, Саимат Ферзалиева… Гьа и жергедай я чи къенин суьгьбетдин игит, жемиятдин деятель Мукаилова (Аллагьвердиева) Наргис Мелавердиевнани.

Яргъал йисара Каспийскдин горсоветдин депутатди-шегьердин гьуьрметлу агьалиди 1994-1998-йисара Дагъустан Респуб­ликадин сечкидин Центральный комиссия­дин секретарвиле къуллугъна. Каспийскда­ лезгийрин культурадин ООО «Дуствал» центр тешкилна (1992-йис), «Садвал» гьерекатда иштиракна. РФ-дин Халкьдин фронтдин активист, правозащитник, РД-дин госкъуллугъдин лайихлу работник тир адаз «Гьунарлу зегьметдай», «Зегьметдин ветеран», «Дагъустан Республикадин вилик­ лайихлувилерай», «Образование вилик тухунай» медалар, гьуьрметдин грамотаяр ава. Амма виридалайни чIехи шабагь ада вичиз халкьдин патай авай гьуьрмет яз гьисабзава.

Мергьяматлу, къени инсан, мегьрибан диде ва баде Наргис Мелавердиевнадихъ галаз зун 2024-йисуз Ахцегь райондин общественный палатадин заседанидал таниш хьана. Уьмуьрдин ва гьукуматдин къуллугърин девлетлу тежриба авай эгьли дишегьли къе и тешкилатдин насигьатчи я. Эхь, пенсиядиз экъечIайдалай кьулухъ, хайи макандиз хтана, ам активнидаказ райондин общественный кIвалахрик экечIна, вичелай алакьдай куьмек теклифзава.

Наргис Мелавердиевна 1946-йисуз Ахцегьа зегьметкеш чIехи хизанда дидедиз хьана. Дяведилай гуьгъуьнин четин йисарин несилдин векил Наргисан кьисметни асантди хьанач: каш-мекьни азиятар акуна адаз. На лугьуди, гележегдин чIехи уьмуьрди гьар жуьреда синемишдайди чиз, диде-бубади руш мягькем руьгьдинни дагъвидин эдебдин-ахлакьдин къилихралди тербияламишна. Гьеле школада аваз ада диде-бубадиз колхоздин ва кIвалин майишатдин кIвалахра куьмекна. Хъсан кIалубар, мягькем беден, гуьзел акунар авай дирибаш руша, хъсандиз кIелунилай гъейри, волейболдай рушарин хкягъай командадик кваз школадин ва райондин таъсиб хуьзвай. Ам классдин комсоргни тир.

1965-йисуз Ахцегьрин 1-нумрадин школа агалкьунралди акьалтIарай руш Ленинграддин гимияр гьазурдай институтдин Кас­пийск шегьердин филиалдин йифен отделенидик экечIзава, гьа са вахтунда шегьердин дуьм-дуьз механикадин заводда архивариусвиле кIвалахал акъваззава. Гьа чIа­валай Наргис Аллагьвердиевадиз Каспийск кьвед лагьай хайи кIвал-ватан хьана: 2021-йисалди, яни Ахцегьиз хкведалди, ам гьана амукьна. Гьа карханада инженервиле кIвалахзавай чепиви Навруз Мукаиловахъ галаз кьисметар садна, къулай кIвал-югъ кутуна, кьве хва ва хтулар кьилин образование авай ватанперес пешекарар яз тербияламишна.

Гьеле студент яз, Наргисал заводдин администрацияди контролёрвилин, техник-конструкторвилин ва диплом вахчурдалай кьулухъ ОТЗ-дин инженервилин жавабдар­ везифаяр ихтибарна. Производстводин же­гьил кIвенкIвечи, хъсан спортсмен ва об­щест­венник Наргисан алакьунар акуна­, 1970-йисан майдиз ам ВЛКСМ-дин Кас­пий­ск­дин горкомда школайрин хилен заведующийвиле  хкяна. Са йисалай адакай ВЛКСМ-дин горкомдин 2-секретарь хьана. Сифте аял хьайидалай гуьгъуьниз жегьил диде механикадин заводдиз кIвалахал хъфена. 1977-йисуз Наргис заводдин профсоюзрин комитетдин председателдин заместителвиле, са кьадар вахтунилай председателвиле хкяна. Эхь, дерди, бедбахтвал, яшайишдинни производстводин четинвилер хсусибур хьиз кьабулиз,  куьмекиз алахъдай Наргисал фялейрин арада «Чи ихтиярар хуьдайди» лагьай гьуьрметдин тIвар акьалтна. Ихьтин тIварцIиз-кьисметдиз ам уьмуьрлух вафалу тирвилин мисалар пара ава. Вичи-вичикай фикир тавуна, кIевевайдаз куьмекиз, гьахъ жагъуриз алахъзавай, жегьилриз дуьз насигьат гузвай дуьшуьшрикай итижлу суьгьбетар чаз Наргисахъ галаз санал кIвалахай ксари авуна.

1978-1984-йисара Наргис Мукаиловади заводда ЦЛН-дин инженервилин везифаяр намуслудаказ кьиле тухвана. Вичин зегьметкешвилин, инсанпересвилин къилихралди ада коллективдин арада лайихлу гьуьрмет, авторитет къазанмишна. И кардин гьакъиндай Наргис Мелавердиевнадин хсуси архивда хуьзвай  дуьм-дуьз механикадин заводдин, горкомдин ва республикадин маса къурулушринни общественный тешкилатрин патай ганвай цIудралди гьуьр­метдин грамотайрини чухсагъулдин чарари шагьидвалзава. 1984-йисуз Н. Мукаилова шегьердин халкьдин контролдин инспекторвиле, 1987-йисуз Каспийскдин халкьдин депутатрин горсоветдин секретарвиле хкяна, адал эменни-малдин рекьяй комитетдин кьилин пешекарвилин везифаяр ихтибарна.

1994-1998-йисара Наргис Мукаилова­ Дагъустан Республикадин сечкидин комис­сиядин секретарь яз хьана. Иллаки гьа и къуллугъдал ам гьахъ гвай, закондиз вафалу халкьдин терефдар, вини дережадин­ пешекар хьиз малум хьана. Амма чпин гафунай экъечIзавай михьи ксар гьукумдар­риз кIан жедач. Законар чидай, гьинал хьайитIани вичин лайихлувал хуьз алакь­дай­ уьтквем дишегьли чпин къурулуш­дай­ гьакI акъудизни жезвачир. Гьавиляй респуб­ликадин сечкийрин комиссия Госдумадин сечкийриндахъ галаз сад хъувурла, Наргис РД-дин избиркомда пенсиядиз экъечIдалди хьана.

2001-йисуз пенсиядиз экъечIайла, тежрибалу пешекардиз эцигунрин «АРСИ» АО-дин аппаратдин кьиле акъвазун тек­лиф­зава. Гележег авай жегьил ватанэгьли,­ Да­гъустанда зурба сифте карчийрикай сад, Каспийск шегьер аваданламишзавай ва хайи­ди тир Ахцегь райондин гъил кьазвай эцигунрин чIехи фирмадин президент Арсен Байрамоваз куьмек кIан хьайилани Наргисавай «ваъ» лугьуз хьанач. Наргисан зегьметдин пайни кваз а макъамда «АРСИ»­ тешкилатдин крар агалкьунралди вилик физвай.

2005-2009-йисара Наргис Мукаиловади Махачкъаладин гуманитарный академияда чирвилер гунин хилен кьилин пешекарвиле — мененджервиле гьакъисагъвилелди кIвалахна. Къейд ийин, гьеле школадилай башламишна, ам вичин пешекарвилин дережа хкажиз, къуллугъ общественный крарихъ галаз сад ийиз алахъна. Са шумудра ада комсомолдин, партиядин сифтегьан тешкилатрин секретарвал авуна. Каспийск шегьердин халкьдин депутатрин, шегьердин судостроительный карханайрин союздин обкомдин членвиле хкяна ам. Эхиримжи йисара Вирироссиядин халкьдин фронтдин Дагъустандин хилен экспертвиле ва общественный маса тешкилатра халкьдин тереф хуьз кIвалахна. Нефс вилик квай чиновникри адахъай гьамиша вил къядай. Закондиз муьтIуьгъ намуслубуру дуьнья акунвай тежрибалу дишегьлидин камаллу насигьатрихъ яб акалдай.

1987-йис. Миллетчивал себеб яз, Къазахстандин Узень шегьердай дагъвияр чпин мал-мулкни туна, катуниз мажбурнай­. Хквезвайбурун чIехи пай чи ватанэгьлияр тир ва абур Каспийскда акъваззавай. Ина  миграциядин, пропискадин месэлаяр шегьердин халкьдин депутатрин советдин сек­ретарь Наргисан къаюмвилик квай. Ада рес­публикадин  Гьукуматдин Председателдин заместитель Гьашим Гьашимовичахъ галаз меслятна. Ада ихтияр ганачтIани, лезгияр прописка ийиз ва абур заводра кIвалахрик кутаз куьмекна.

— СССР хьтин гужлу уьлкве чукIурна, мил­летчивилин къуватри кьил хкажна, «гьарда яргъан вичел ялзавай», политикадин­ бандитри агъавализ хьайи 1990-йисар — Борис Ельцинан девир пара писди тир, — къе вилерал нагъв акьалтна рикIел хкизва Наргис Мелавердиевнади. — Са мярекатдал маса миллетдин са векилди (алатай крар я, тIвар кьадач) гьатта «Арсен яна кьенани», — лагьана жузурла чанди цIай кьуна, за ам вирибурун вилик беябурнай.  Гьа макъамда халкьарин арада къизмиш жезвай миллетчивилин гьерекатар акваз, зун жезмай кьван Арсен хата-баладикай хуьз алахъна. «Я чан хва, ша вун зи чIалаз килиг, ина садаз вун хуш ятIа, цIуд душман ава, пара хаталу вахт я. Гьелелиг чIехи политикадиз гьахьдай ви вахт алукьнавач. Гьелелиг вуна жуван къуватар эцигунрин компаниядин месэлайрал желб ая…»,- гъавурдик кутаз алахъна зун. Уьтквем, бажарагълу жегьил итим я ман (а чIавуз адан 29 йис тир), гьайиф хьи, яб ганач. Республикада лезгияр властдив агудиз такIанбуру ам чпин виликай къакъудна.

1993-йис. Каспийск шегьердин собрани­диз депутатар хкягъунин кампания кьиле физвай. Шегьердин сечкийрин 22 округдай я са лезги, я са табасаранви, я са къумукь ва урус квач. Вири аварарни даргияр тир. Демократия гьинавайди я! РикI тIар жери хьтин гьахъсузвал Наргисавай, шегьердин халкьдин собранидин секретариатдин аппаратда кIвалахзавай ватанперес дишегьлидивай, сакIани кьабулиз жезвач. Гьа и йикъа­ра Каспийскдин «Москва» кино­театрдин залда са цIуд юкъуз, кIватI жез-ахлахьиз, жемятдин наразивилин собрани­ярни ава. Кьисметдай­ хьиз, пуд округда кьвед лагьай сеферда сесер гудайвал хьана. Бес вучда?­ Им мумкинвилин шартI я лагьана, Наргис вичин теклиф-меслят гваз Кас­пийскдин исполкомдин председатель Мегьамед Хали­лован патав фена. «Мегьамед Рабаданович, чаз вун гьамиша гьахъ гвай камаллу­ регьбер яз чида. Амма им ачухдиз закон кваз такьун я. Халкь секинарун ва са жуьре кьванни дуьзвал хуьн патал ша чна, гьич тахьайтIа, амай 3 округдикай пуд мандатдин сад урусринди, сад лезгийринди (2 мандат) ва садни къумукьринни табасаран­ринди (2 мандат) хъийин», — теклифда. Рази­ хьана, и меслят­ гваз абур кьведни Да­гъустандин Верховный Советдин Председатель Муху Гимбатовичан­ патав фена. Гьа чIавалай инихъ къедалди­ Каспийскдин горсоветда сечкидин лезги округ арадал атана. Гьа макъамда, халкьди­ рейсадвилелди сесер гуналди, ам Кас­пийскдин горсоветдин депутатвиле хкяна. Са кьадар вахтунилай, 1994-йисуз, Наргис РД-дин Избиркомдин секретарвиле тайинарна. Гьа макъамда республикадин Избиркомдин махсус комиссиядик кваз ам гьина къалмакъал аватIа, гьаниз ракъурдай. Фейи чкайрани четин месэлаяр жезмай кьван дуьз гьялиз, халкь секинариз алакьдайвиляй адаз халкьдин ва республикадин кьиле авайбурун патайни кьетIен гьуьрмет авай.

Маса миллетрин гъиле ихтиярар авай векилрин амалар акваз, Наргис Мукаиловадини жуванбуруз вичелай алакьдай куьмекар авунин мураддалди 1990-йисара Кас­пийскда лезгийрин культурадин ООО «Дуствал» центр тешкилна. Мергьяматлувилин и кардив эгечIайла, гьялна кIанзавай месэлаяр, чпиз куьмекна кIанзавай ксар акьван авай хьи, финансрин кьитвиляй виридав гъил агакьариз жезвачир.

Лугьун хьи, масадан дерди-гьалдикай хабар кьадай, хиве кьур кар, гьикьван четин хьайитIани, кьилиз акъудиз алахъдай Наргис Мелавердиевнади вичин вахтунда ватанпересвилин гзаф месэлаяр гьялна. Ада жуванбур шегьерда прописка авуна, азарлуйриз куьмекна, садбур къуллугърал эцигна, чилер гана, лезгийрин объектар хвена ва икI мад.

Наргиса лезги халкьдин «Садвал» гьерекатда иштиракзава лугьуз, ам къуллугъдилай алудунин ният аваз, адаз РД-дин Госсоветдин Председатель Мегьамедали Мегьамедова эверда. Адет тирвал, хушдиз кьабулна, ацукьун теклифайдалай кьулухъ «Вуна вун акI вучиз тухузва?» лагьана хабар кьада.

— ГьикI, Мегьамедали Мегьамедович?

— Заз ван къвезвайвал, вун «Садвал» гьерекатдин активистка, миллетчи я лугьузва?

— Гьа и кар чириз кIанз эвернаватIа, квез авай делилар ахтармишун патал зун, гьакI кьацIурзавайбурни гъана, къаншарда ацукьарнайтIа, хъсан тир. Эхь, жуван халкьдин векил тирвиляй зун «Садвал» гьерекатдик ква. Эгер зун хьтинбур аник тахьайтIа, жегьил, ахмакь келлеяр жеда. Ахпа анай вуч акъатдатIа фикир ая. Эгер квез зун гьа и кардалди гьукуматдин къуллугъдикай азад ийиз­ кIанзаватIа, заз хвеши я, анжах сагърай лугьуда. Са кьас гьалалдин фу завай жуван гъилералди гьина хьайитIани къазанмишиз жеда, — вичин тегьерда, чина хъвер аваз, секиндиз лагьана, стулдилай къахрагъиз кIан хьайила, ацукь хъувун буйругъна. Ахпа са геренда кисайдалай кьулухъ рес­публикадин регьберди секиндиз, гьуьр­метдивди лагьана:

— Республикадин Халкьдин Собранидин депутатвиле кандидат яз къалурайла, вуна заз вучиз лагьанач? Куьмекдай хьи за.

— Аллагьди зун хвена жеди. Эгер депутат хьанайтIа, пакамалай няналди юртада гьатна, заз жуван хизан, кIвал-югъ ахквадачир.

— Килиг, лазим атайтIа, регъуь жемир, лагь, — алава хъувуна, ам гьуьрметдивди рекье хтуна…

Гьакъикъатдани, Наргис Мукаилова хайи халкьдихъ кузвай еке рикI авай, гъиле пара ихтиярарни мумкинвилер хьанатIани, хсуси нефс вилик кутун тавур   агъайна дишегьли, халис ахцегьви я. Адан кьетIен къилихрикай сад месэлаяр галай-галайвал, дуьз делилламишиз, гьялун ва къастунал кIевивал я. Гьа и ерияр ва зегьметкешвал себеб яз, адалай халкь патал хийирлу пара крар алакьна­. Дишегьлидин кьисмет я кьван, гьукуматдин­ жавабдар къуллугърални алаз, ам гьа са вахтунда мегьрибан диде, пара кIани баде­ язни амукьна. Зегьметдин 50 йисан стаж аваз, шегьердин къулай шартIар туна, хайи хуьруьз багърийрин патав хтана, вичин чирвилерни тежриба жегьилриз гуз алахъун квек ква! Чна Аллагьдивай Наргис Мелавердиевнадиз чандин сагъвал, яргъи уьмуьр ва рикIин динжвал тIалабзава.

Дашдемир  Шерифалиев