ЧIал гьар са халкьдин мез, руьгь, тарих, алам, гележег ва дамах я. ЧIал ава — халкь ава, чIал авач — халкьни авач. Лезги халкьдихъ къадим, девлетлу, гьар са фикир лугьуз алакьдай гуьзел чIал ава. Халкьдиз вичин хайи чIал багьа, истеклу тирди чаз адан къадим мисалрай аквазва: “ЧIал халкьдин эменни я”, “Гьалтдайди чIал чидайди хьуй”, “ЧIал тийижир вак”, “Ватанни чIал вилин нини хьиз хуьх” ва мсб.

Машгьур педагог К. Паустовскийди лагьа­на: “Дидед чIалав къайгъусуз эгечIзавай кас вагьши я, вучиз лагьайтIа, чIалан къайгъу­да тахьун жуван халкьдин алатай, алай ва къвез­май девирдин кьадар-кьисметдин къайгъуда тахьунин нетижа я”. Гьахълу гафар я!

Дуьньядал гьикьван халкьар алатIа, гьа­кьван чIаларни ала. Амма яваш-яваш квахьзавай чIаларни тIимил туш. ЧIал, чан алай бе­ден­ ­хьиз, гьамиша гьерекатда ава, дегиш жезва, вилик физва. Гьар са чIал, эгер ам инсанри хуьн тавуртIа, квахьун мумкин я. Да­гъустанда­ 30-далай гзаф чIалар ава. Алимрин фикирдалди, дуьньядал кьве агъзурдалай гзаф чIа­лар ала, гьар юкъуз 1-2 чIал абурукай хкатзава­.

Лезги чIал чав, асиррин дерин къатарай атана, агакьнавай еке ирс я. Ам къайдадик кутаз, ахтармишиз, адан куьмекдалди ктабар, газетар, журналар акъудиз пара вахтар алатнавачтIани, агалкьунарни тIимил туш. И жергеда чIехи алимар тир Мегьамед Гьажиева, Ражидин Гьайдарова, Унейзат Мейлановади, Букар Талибова, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова ва масабуру, чапдай акъудна, чаз тун­вай учебникар, словарар, жуьреба-жуьре илимдин кIвалахар, пособияр ава.

ЧIалал эсерар яратмишзавай устадри лезги чIалахъ дуьньядин вири чIаларихъ хьтин мумкинвилер авайди субутнава. Чаз лезги чIалан гуьзелвал, къешенгвал Е.Эминан, С.Сулейманан, Къ.Межидован, Гь.Къурбанан ва гзаф маса авторрин эсеррай аквазва.

Намус хуьдай жуьреда дидед чIал хуьн ча­кай гьар садан пак буржи, везифа я. Гьайиф­ хьи, алай аямда чи халкьдик дидед чIалаз ар­­тух фикир тагудай уьзуьр акатнава. Хайи чIа­­­лаз гьуьрмет тийиз, ам рикIелай алудун на­­мусди гьикI кьабулзаватIа, гзаф тажуб кар я.

КIел-кхьин авачир къадим заманайра инсанри кIвалахал, мелера, никIера, межлисра ва кимерал чпиз акур-такурдакай суьгьбетардай, махар, къаравилияр ахъайдай, манияр туькIуьрдай ва лугьудай.

Амма алай вахтунда хайи чIалай чирвилер къачунин гьал хъсанди туш. Аялрин бахчайра кIел-кхьин урус чIалал чирзава, мектебра рахунар хайи чIалал тIимил жезва. Ви­ликдай хайи чIалаз гзаф фикир гузвай. КIе­лунрин планар туькIуьрна, аялриз гьар са классда хайи чIалаз ва литературадиз сятер чара авунвай. Тарсарин кьадар программайра къалурнавай. ЦIийи ктабрихъ галазни таниш хьунин мумкинвал жезвай.

Аялриз хайи чIалал дуьз кхьиз-кIелиз чирун чи виридан везифа я. И кIвалахар кьилиз акъатун патал гзаф серенжемар кьиле тухвана кIанда. Чирвилер артухарун патал “Лезги газет”, районрин газетар,  чи журналар­ кхьин лазим я. Абуру гузвай малуматар, литературадин эсерар аялриз тарсара кIелун, ишлемишун чарасуз я. ЧIалав алай вахтунда эгечIзавай тегьерда давамарайтIа, чи арадай дидед чIал акъатун мумкин я.

Литературадин эсерар кIелайла, чи аялриз халкьдин бажарагълу тарих, адан къенин­ югъ ва гележег аквада. Эгер чIалаз гзаф фикир гайитIа, абуруз уьмуьр, дуьнья, алем ан­намишиз, школада къачузвай чирвилер дуьз­даказ ишлемишиз чир жеда. Гьаниз килигна программаяр туькIуьрзавай алимри кIелун­рин, планар туькIуьрзавайбуру дидед чIалан ва литературадин къайгъу чIугун лазим я.

Лугьун хьи, чIал хуьн, ам вилик фин, чI­а­ла­ вичин тIебии везифа тамамарун паталди хайи чIалаз тIебии шартIар (яни хайи чIа­лалди рахазвай инсанрин ара) чарасуз герек я. Шегьерра къенин юкъуз ахьтин шартIар авач, гзаф миллетар авайвиляй хайи чIала­рин везифаяр ина урус чIалан хиве гьатнава. Чи де­вирда чIал хуьдай мумкинвилер анжах хуьруьн чкайра ама. Амма гьанрани дидед чIа­лаз лазим къайдада фикир хгузмач. Чаз аквазвайвал, чи хуьрерани бязи аялар чпин диде-бубадив, “ма­­ма”, “папа” лугьуз рахазва. Шегьерра яшамиш жезвай бязи лезги хизанар кIвале урус чIалал рахазвайвиляй абурун аяларни дидед чIалакай магьрум яз чIехи жезва. Ихьтин гъа­латIдиз иллаки жегьил хизанри рехъ гузва. Азербайжанда яшамиш жезвай гзаф лезгияр чпин аялрив кIвалин къене азербайжан чIалал рахазва, гьавиляй ана дидед чIалакай магьрум хьанвай лезгияр чал туьш жезва. И  гьа­къи­къатдал чун, а патаз багърийрал кьил чIуг­ваз мугьманвилиз фейила, расалмиш жезва.

Мектебда дидед чIалан сятерин кьадар тIимиларунилай гъейри, урус чIал дидед чIал хьиз чирдай закон акъатун себеб яз, лезги чIалан тарсариз къвезвай аялрин кьадар лап тIимил жезва. И карди урус чIалал ЕГЭ вахкуз­ куьмекда лугьуз, диде-бубайрини чпин аялриз хайи чIал чирун мажбурзавач.

Дидед чIал кьулухъна, маса чIалал ашукь хьун хайи чIалаз хаинвал авун тирди гьар са касди аннамишна кIанда. Жуван чIа­лаз къуллугъ авун вири лезгийрин буржи я. ЧIал терг хьайитIа, чи миллетни терг жеда.  Чна вирида,  къуватар садна, жуван дидед чIалан къайгъу чIугуна кIанда.

Чи девирда мектебра дидед чIал ва лите­ратура чирун лап четин гьалара ава: сифтегьан классра фадлай вири предметар урус чIалал, дидед чIал, къецепатан чIал хьиз, ан­жах талукь кьве тарсуна чирзава; V-XI — класс­ра Дагъустандин мектебра аялри хайи чIал ктабар гвачиз чирзава, эхиримжи сеферда школа патал учебникар 2013-йисуз акъуд хъувуна, мад ваъ. Аламат жедай кар ам я хьи, гила  ктабар анжах Москвада ва Санкт-Петербургда акъуддай къарар кьабулнава, амма абур мус чапдай акъатна, кIелзавай аялрин гъилера жедатIа, садавайни лугьуз жезвач. Советрин девирда мектебрихъ, газетрихъ, журналрихъ, издательствойрихъ хьайи хьтин агалкьунар, дережаяр арадал хкун, халкьдин агьвал хъсанарун, хайи чIал чирунин карда цIийи хъсан терефар арадиз гъун чи гьукуматдин кьиле авай ксарилай, чIехи чиновникрилай аслу я.

Чи йикъара багъри чIалахъ рикI куз, ам хуьнин ва вилик тухунин мурад аваз зегьмет чIугвазвай чешнелу ксарни ава. Мисал яз, же­гьил, бажарагълу шаир Мегьамед Ибрагьимов кьиле аваз “Лезги газетдин” редакциядин коллективди дидед чIал хуьнин мурад­­далди хийирлу са кьадар мярекатар тухузва­: гьар йисуз Махачкъала ва Каспийск шегьеррин мектебра, Эминхуьре “ЛЕКИ” фондунихъ галаз санал 11-классра кIелзавай аялрин арада лезги чIалай республикадин дережада аваз тешкилзавай олимпиадаяр, хайи чIал чириз кIанзавайбур патал акъудзавай ктабар, школьникринни студентрин арада­ малумарзавай конкурсар, газетдин чинрал кьериз иш­лемишзавай гафариз баянар гун патал кардик­ кутунвай рубрика, муаллимриз талукь пIипI ва масабур. Чи фикирдалди, ихьтин кIвалах­рик тек-туьк инсанри ваъ, чи халкьдин арифдар вири векилри къуьн кутуна кIанда.

Зи фикирдалди, хайи чIал вилик тухун­ патал агъадихъ галай месэлайриз кье­тIен фикир гун герек я:

1) сифтегьан классра, урус чIалан ва кIе­лунин тарсар квачиз, амай вири предметрай тарсар хайи чIалал тешкилун;

2) V-XI классра хайи чIал хкягъунин къайдада ваъ, мажбури яз вири аялрив кIелиз тун;  расписанида дидед чIалан тарсар лайихлу чкадал эхцигун; IV, IX, XI классра дидед чIа­лай имтигьан арадал хкун ва къиметар аттес­татда къейд авун;

3) хизанда, хуьрера ва шегьерра авай бахчайра хайи чIалаз артух фикир гун, адал амал ийин, аялриз хайи чIалал рахаз, кIелиз чирин;

4) мектебра аялар хайи чIалан ва литературадин учебникралди вахтунда таъминарун, лезги чIалал акъатзавай газетрин, журналрин тираж артухарун ва икI мад.

Владимир  Бабаев,

ДГПУ-дин доцент, филологиядин илимрин кандидат