(Эвел — 9-11-нумрайра)
Хуьруьг
Ахцегь райондин Хуьруьгрин хуьруьн жуьмя-мискIин лезгийрин архитектурадин надир гуьмбет я. Диндин дараматдин эпиграфика, мукьвара чаз жагъанвай са чешме квачиз, тамамдиз чапдиз акъатнава.
МискIиндин мигьрабдин патав гвай тикдаказ акъвазарнавай са къванцел куфи хатIунал атIанвай, чпиз хасаратвилер хьанвай кхьинар ала:
Таржума:
“1). Аллагьдилай гъейри маса иллагьи авач, Мугьаммад — Адан расул я,
2). гьакъикъатда. Малла Гъариф”.
И кхьинрин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, ам Дагъустандин эпиграфикада “малла” термин къейднавай сад лагьай чешме я. “Малла” гафуни мусурманрин ихтиярар чидайди ва диндин къайдайрин гъавурда авайди лишанламишзава. Кхьинрин эхирдай гьалтзавай тIвар, чи фикирдалди, къванцел гьарфар атIай касдин тIвар я. ХатIунин къайдадин бязи кьетIенвилер фикирда кьуртIа, и чешме тахминан XII-XIII юкьван виш йисариз талукьди я.
Лагьана кIанда, виликдай Хуьруьгрин хуьре куфи хатIунал авунвай кхьинар алай чешмеяр садазни жагъанвач. Чна ахтармишнавайди сад лагьайди я. Тарихдиз талукь и гуьмбетди гьакIни XII-XIII асирра Хуьруьгрин хуьр авайдан гьакъиндай шагьидвалзава.
Мацар
Кьакьан дагъларин къужахда авай, физ четин тир Мацарин хуьр (Ахцегь район) гьуьлуьн дережадилай 2000 метрдин кьакьанда ава. ЧIехи тарих авай и хуьре алай вахтунда са касни яшамиш жезмач, ам харапIайриз элкъвенва. Адан юкьван виш йисарин тарихдиз талукь бязи чинрикай араб чIалал кхьенвай “Мацарин тарих” чешмеда раханва. Идалай гъейри, Мацарин хуьр Магьмуд ал-Хиналукидин 1456-йисаз талукь тарихдин чешмедани къейднава.
Ина авай жуьмя-мискIин виликдай хуьруьн кьилин имаратрикай сад тир. Гьайиф хьи, чи йикъара адан дараматдин са пай михьиз чкIанва. МискIиндин къенепата тагъдин кIалубда аваз эцигнавай цларикай сана 60×20 сантиметрдин кьадардин вацIун къван ава. Адал, куфи хатIунин бязи кьетIенвилер вилив хвена, насх хатIунал авунвай кхьинар ала. Текст мусурманрин диндиз талукь келимайрилай гатIунзава. Къванцин агъа кьилевай чапла пипIе ругуд пIипI алай гъетрен (гексаграмма) кIалуб атIанва. Къейд ийин хьи, и кIалуб Дагъустандин петрографикада (дагъдин жинсер ахтармишдай илимдин хел) машгьур яржарикай сад я, ам гзаф кьадар мискIинрин, яшайишдин кIвалерин цларал, сурун къванерал гьалтзава. Ихтилат физвай къванцел 3 цIарцIикай ибарат текст ала:
Таржума:
“1). Агъавал Сад тир, Къудратлу Аллагьдиз талукь я. ЦIийикIа туькIуьр хъувуна и мискIин
2). зулкъада вацра кIуьд вишни яхцIур лагьай йисан
3). гьижрадин Пайгъамбардин — алейгьи салам”.
Гьижрадин 940-йисан зулкъада варз 1534-йисан 15-майдиз гатIунна ва 12-июндиз акьалтI хьана.
Мацарин хуьряй жагъанвай чешме XVI асирдиз талукь, вичел эцигунрикай хабар гузвай тарихдин делилар алай надирбурукай сад я. Дагъустанда эпиграфикадин гуьмбетар ахтармишнавай девирда XVI асирдин эцигунрикай хабар гузвай ва чпел тарихдиз талукь делилар алай анжах ругуд гуьмбет винел акъуднава. Абурукай пуд чаз Самур дередин хуьрерай жагъана.
Ихтилат физвай чешмеда мискIин цIийикIа туькIуьр хъувунвайдакай хабар гузвайди фикирда кьуртIа, чавай Мацарин хуьре диндин имарат лап фад эцигнавайди тестикьариз жезва. МискIиндин дараматда цIийикIа туькIуьр хъувунин кIвалахар, мумкин я, са шумуд сеферда кьиле фена. Мацарин хуьре ва чкадин сурара чаз гьакIни XII-XIII асирриз талукь куфи хатIунал авунвай кхьинар алай чешмеярни жагъанва. И делилди къадим хуьре XII асирда мискIин хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава. Генани керчекдиз лагьайтIа, ина мискIин тахминан XI асирдилай геж тушиз эцигнава. Араб чIалал кхьенвай “Мацарин тарих” чешмеди хабар гузвайвал, къурейшитар лезгийрин и хуьруьз X асирдин эхирра атана.
Мацарин жуьмя-мискIиндай жагъанвай къванцел алай кхьинра куфи хатIуниз хас кьетIенвилерни дуьшуьш жезва. Кьилди къачуртIа, абур араб чIалан “каф”, “вав”, “алиф” гьарфарай аквазва. Къейд ийин хьи, Дагъустандин эпиграфикада кьиле тухванвай ахтармишунри къалурзавайвал, XVI асирдин юкьварилай гатIунна, тарихдин чешмейрал атIанвай кхьинар асул гьисабдай насх ва сулс хатIаралди авунва.
(КьатI ама)
Замир Закарияев, тарихчи
