Гьажибег Гьажибегован — 120 йис

Гьар са халкьдин тарихда ватан патал хейлин баркалла алай крар авур, амма ге­гьенш къатарин арада вичин тIвар артух машгьур тушир кьегьал рухваяр ава. Лезги халкьдин тарихда ахьтин­бурукай сад  Гьажибегов  Гьажибег  Агьмед­ханович  я.

Ам 1902-йисан 11-мартдиз Ахцегьрин хуьре, кеспи ийиз Бакудиз физ-хквезвай леж­бердин хизанда дидедиз хьана. 1912-йисуз бубади ам Ахцегьрин къеледа авай светский кьве ­синифдин мектебдик кутуна. Амма 1917-йисуз, ­дидени, бубани рагьметдиз фейила, кIелу­нихъ ­гудай гьакъи тахьун себеб яз, Гьажибег школа ­гадаруниз мажбур хьана. Жегьилди, батраквал ийиз, кьил хуьз башламишна. Ам­ма хци кьатIунар авай гададин мурад кIелунар давамарун тир. И макьсаддалди 1920-йисуз ам са жерге хуьруьнвийрихъ галаз Дагъустандин виликан меркез тир Темир-Хан-Шурадиз рекье гьатзава. Муракаб ­йисар тир абур Дагъустанда, кьуд пата ягъун-кьиникь, тараш-талан тир авайди. ЯтIани Гьажибег сергердан хьанач: большевикрин партиядин ­жер­гей­рик экечIна, инкъилабдин гьерекатра ­иш­тиракна. Гьа йисуз Москвадин фялейриз ­пишкешар гваз физвай “Яру поезд” хуьзвайбурун дестедик кваз меркездиз фейи ахцегьви гада ­кьулухъ хтанач, кIелу­нар давамарун патал Москвада акъвазна. Сифте Шаркь патан зегьметчийрин университетда, ахпани Сверд­лован тIвар­цIихъ ­галай, уьлкведа сад лагьай партийный школада чирвилер къачуна. 1926-йисуз Кьиб­ле­патан илимдинни ахтармишунрин инсти­тутдин аспиранту­радик экечIна. Ина Гьажибегова чIаларин илимдин рекьяй дерин чирвилер къачуна, латин ­гьарфарин бинедаллаз лезги алфавит арадал ­гъунин кIвалахдив эгечIна ва ам кьилизни акъудна. Ам гьа девир­да чи халкь патал лап важиблу вакъиа тир.

1923-йисуз партиядин Дагобкомди “О языке и национализации советского аппарата” лугьудай къарар кьабулнавай. Ана Да­гъус­тандин халкьар патал сад тир туьрк чIал арадал гъун герек тирди тестикьарнавай. Пар­тияди къалурнавай и рекьихъ пара терефдарарни авай, гьа жергедай яз лезгийрин арадани: гьа девирдин чи интелли­ген­ция­дин саки вири векилар Бакудихъ галаз ала­къаяр авайбур тир эхир. Муькуь пата­хъай­, а девирда партиядин рекьиз акси фин хатасуз карни тушир. ЯтIани Дагъустандин халкьарин арада чкадин чIаларал кхьинар арадал гъунин, партиядин таблигъат, чкадин чIалар бинедиз къачуна, кьиле тухунин терефдарарни авай. Ахьтинбурукай сад Гьажибег Гьажибеговни тир. Гьеле 1925-йисуз, гьа чIавуз Москвада кIелзавай са жерге лезги студентарни галаз, ада милли кIватIал тешкилнавай.  Кружокдин членри чпин кIвалахда хайи чIал ахтармишуниз ва вилик тухудай рекьер жагъуруниз, лезгийрин сивин яратмишунар, шаиррин эсерар кIватIу­низ кьилин фикир гузвай. Абурун алахъунар себеб яз, 1927-йисуз “Лезги шаиррин шиирар” тIвар алаз Етим Эминан, СтIал Сулейманан, кьасумхуьруьнви Гьажидин хва Султанан ва масабурун эсеррин ктаб чапдай­ акъатнай. Ам лезги литературадин эсерар авай басмадин сад лагьай ктаб тир. Чпи ийиз­вай кIвалахдикай кружокдин регьбер Гьажибег Гьажибегова гьа йисара ДагЦИК-дин председатель Наж­мудин Самурскийдиз са шумуд­ чарни кхьенай. Абурукай сада ихьтин гафарни авай: “…КIвалах чна гаталди гизлидаказ тухуда, га­талай кьулухъ ачухдаказ ва еке аш­­къи­далди давамарда”. И чар 1937-йисуз ам кхьей­данни ва къачурданни уьмуьрра чIулав тагъмадиз элкъвенай: миллетбазвилин тахсир илитIна, абур кьведни дустагънай.­

Меркезда чирвилер къачуна, Дагъустандиз хтай жегьил алимди вичин фикирар кьилиз акъудиз башламишнай. Вичиз хас тир къайдада — къастуналди ва галатун тийижиз, сифтегьан лезги газет “ЦIийи дуьнья”, лезги литературадин журнал “Яру гъед”, сиясатдин журнал “Коммунист маариф” арадал гъанай ва абуруз регьбервалнай. Етим Эминан ва СтIал Сулейманан хкягъай эсеррин ктабар, лезги жегьил шаиррин “Сифте камар” кIватIал гьазурнай ва чапдай акъуднай. Школайра кIелза­вай аялар патал лезги чIалан сифтегьан ктабар кхьенай.

А йисара Гьажибег Гьажибегова Дагъустандин эдебиятдин уьмуьрдани иштиракзавай. Етим ­Эминан яратмишунрихъ вири Да­гъустандин дере­жада ­къиметлувал авайди субутзавай, СтIал Сулейман Да­гъустандин советрин литературадин бине кутур шаир тирди тес­ти­кьар­завай хейлин макъалаяр акъуднай алимди республикадин газетризни журналриз. СтIал Сулейманахъ галаз ада инсанвилин барадай бубадихъ хьиз, яратмишунрал гьалтайла, чIехи шаирдихъ хьиз рафтарвал хуьзвай. Наталья Капиевади вичин “Михьи-михьелай кечирмишай уьмуьр” ктабда рикIел хкизвайвал, ада саки йифера ксун тийиз, СтIал Сулейманан мецелай шаирдин шиирар кхьиз хьанай. Урус чIалаз элкъуьрун патал Сулейманан саки вири шиирар цIарба-цIар таржума авурдини Гьажибег Гьажи­бегов тирди садазни сир туш. ТIеби­ат­дин къанун я: гьар са экуьнихъ вичин хъенарни жеда. Исят­дани куьтягь тахьанвай, Сулейманан шаирвилин дережа агъузариз алахънавай, “ам шаир ваъ, ашукь тир” лугьу­дай къундарма тестикьунриз ­сифте яз акси акъвазай касни Гьажибег Гьажибегов тир.

1937-йисуз, Гьажибегов Гьажибег дустагънава лагьай хабар агакьайла, начагъдиз месе авай Сулейман буба, садазни яб тагана, халкьдин душман я лагьана дустагънавай Гьажибег “азад ийиз” Махачкъаладиз фенай. Амма кьилиз акъатначир шаирдин мурад. Гуьгьуьлар михьиз хана, хуьруьз хтай са тIимил вахтунилай ам  рагьметдиз фенай.

Гьажибег Гьажибегов лезгийрин арада сифтегьан драматургни тирди рикIелай ракъур­на жедач: ада 1928-йисуз “Адетрин къармахра” ва 1931-йисуз “Колхоз” пьесаярни теснифнай.

Республикадин гьукумдаррини гьа йисара жегьил алимдин чирвилериз ва алакьунриз кутугай къимет гузвай: ам Милли медени­ятдин институтдин директордин заместителдин къуллугъдал тайинарнавай, гьа са вахтунда ада гьа институтдин чIаларин сектордизни регьбервал гузвай. 1936-йисуз, Дагъус­танда сад лагьайди яз педагогикадин илимрин кандидатвилин дережа къачурла, адакай институтдин директорни хьанай.

Амма, гьайиф хьи, алатай асирдин 30-йи­сарин эхирра, уьлкведа репрессийрин девир алукьайла, советрин гьукуматдиз акси миллетбазвилин фикирар гвай  “троцкист”  я лагьана, къанни цIувад йиса авай жегьил алим кьунай. Уьмуьрдин юлдаш Зулейха Сул­танова комсомолдай, кIелзавай пединститутдай, гьатта кIвалерайни кваз акъудна, чукурнай. Бакудиз катуниз мажбур хьанай кесиб дишегьли. Гьажибег Гьажибеговаз муьжуьд йисан кар атIанай. 1941-йисан январдин вацра Коми АССР-дин Кожва поселокдин дустагъханада чи халкьдин баркаллу хва къанчанах рецидивистри яна кьенай.

1959-йисан 18-майдиз СКВО-дин военный трибуналди Гьажибег Гьажибегов са тахсирни квачирди яз гьисабнай, адан михьи тварцIел законсуз вегьей чIулав леке алуднай. Вичиз ватандин накь­варик фаракъат хьун кьисметначтIани, адан руьгьдин ялавди хайи халкьдин гьар са дердидар ватанэгьлидиз чим гузва.

Майрудин Бабаханов, Дагъустандин халкьдин шаир