Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

АбдулмутIалиб Садикьован — 110 йис

ХХ асирдин къанни цIуд лагьай йисарин эхирра  Дагъустанда округар къуватдай вегьена, районар тешкилна. Кьиблепатан Да­гъустандин вад район  — 1929 ва пуд районни гуь­гъуьнин йисара тешкилна. Макъам, гьи ре­кьяй къачуртIани, четинди тир. Ахпа адал Ва­тандин ЧIехи дяведин ва дяведилай гуьгъуьнин муракаб, пара азаб алай йи­сарни алава хъхьана. И чIавуз чи районриз тешкиллувилин бажарагъ авай, халкьдихъ рикI кузвай, партиядин ва государстводин истемишунар ян тагана тамамарзавай, зегьметчи инсанрин ва акьалтзавай несилдин гьакъиндай къайгъу чIугвазвай ксари регьбервал гана. Абурукайни сад дидедиз хьайи­далай инихъ 110 йис тамам жезвай  Садикьов  АбдулмутIалиб  я.

Фялевилин сеферар

Дагъдин вири лезги хуьрера хьиз, Куьре округдин Вини Хъартасрални, зул алукьайла­, итимриз кIвалах амукьдачир. Саки ругуд вацралай виниз са кеспидикни квачиз кIвале ацукьун, хъуьтIуьн гьазур-гьалал куьтягь же­дал­ди вил алаз акъвазун къене рикI авай итимрилай алакьдай кар тушир. Са бязибуру, дугъриданни, кимин къванер чими ийиз, вахтар акъудзавайтIа, масадбур заводар-фаб­ри­ка­яр авай шегьерриз къазанмишиз ­фидай. Садикьни гьа ихьтин итимрикай тир. Арабир ада вичихъ галаз яргъал шегьерриз хизанни тухудай. Винихъартасвиди Бакуда, Грозныйда, Архангельскда, Петербургда фя­ле­вална­. Адаз урус чIални хъсандиз чир хьан­вай. Са­дикь, лугьудайвал, гьар са кар гъи­ляй къведай халис устIар тир. Гьавиляй кIва­лахза­вай чкайра ам гъилерал-тупIарал же­дай. Вичел тапшурмишзавай карни устIар­ди гьар сад ра­зи ва гьейран жедайвал кьилиз акъуддай.

Урусатда инкъилабдин гьерекатрив эге­чIайла, Садикь хизанни галаз Санкт-Петербургда авай. Къизгъин гьалар яргъалди физ акурла, ам хайи ватандиз хтана. Вич хьтин фялейриз, лежберриз, пачагь тахтунай га­дар­на, гьукум зегьметчи инсанрин, аскеррин ва морякрин гъиле гьатнава лугьудай хабарар гваз. И вахтунда Садикьан буба Гьашим (ам кIелнавай, дуьньядин гъавурда авай фе­кьи, арифдар тир) Муьгъвергандал яшамиш жезвай. Хвани хизан галаз гьаниз хъфена.

Садикьахъни Загьидатахъ кьуд аял авай: Мислимат, Мугьсинат, АбдулмутIалиб ва Аб­дулгьей. Диде-бубади абуруз гьам лезги адетар, дагъвивилин, инсанвилин ерияр ва, гьам гьа вахтунин истемишунар, гьалар фикирда кьуна, дуьзгуьн тербия гана, савадлувал къачудай мумкинвилер яратмишна. Идан нетижаярни пара хъсанбур хьана. Мислиматан веледри республикадин метлеб авай къуллугъар тамамарна: Мирземетов Аслана —  рес­публикадин юстициядин министрдин заместителвилин, Мирземетов Мегьамедмирзеди —  ДГУ-дин ректорвилин, Мугьсинатан хва Эмирасланов Мегьамедгьанифади Махач­къа­ладин 1-нумрадин поликлиникадин заведующийвилин, Левадина — муаллимвилин.

Абдулгьей Ватан Гитлеран чапхунчийрикай хуьз дяведиз фена. Ада гзаф женгера иш­­тиракна, Яру Армиядин кьушунрихъ галаз РагъакIидай патан фронтда фашистриз басрух гудайла, ам телеф хьана.

“Дидедихъ яб акала, хва”

1925-йисуз кьуд аялдин буба Садикь рагьметдиз фена. И вахтунда АбдулмутIалибан 14 йис тир. Ада КьепIиррин хуьруьн школада кIелзавай. Гададиз хендеда дидедиз куьмек авун хъсан акуна. Амма Загьидат дидеди разивал ганач. “Вуна кIелна кIанда, хва. Чазни, вазни гьикьван четин хьайитIани. Рекьин юкьвалай элкъведай хесет ви дахдик квайди тушир. ГьакI хьайила, дидедихъ яб акала, хва, кIела”.

АбдулмутIалиба кIелна. Школадилай гуьгъуьниз ам Дербентдин педтехникумдик экечIна. Ина адан уьмуьрда рикIелай алат тийи­дай ва вири фикирар, мурадар гьич бейнидани авачир маса терефдихъ элкъуьрдай вакъиа кьиле фена. Техникумдиз Нажмудин Самурский атана. Ам коллективдихъ ва кIел­за­вайбурухъ галаз гуьруьшмиш хьана. Адаз гележегда вузра кIелунар давамардай бажарагълу жегьилар чириз кIанзавай. КIелунрай чешнелу са шумуд гада хкяна. Абурук кваз  — Са­­­дикьовни. Адаз Дагъустандин регьберди лагьана: “Чаз вун Бакудиз комвуздиз кIелиз ра­къуриз кIанзава. Фидани вун?” Гада хиялдик­­ акатна. Дидедиз хабар авачиз гьикI хьурай?

Жегьилдай сес акъат тийиз акурла, Самурскийди, бубади хьиз, далудиз кап яна, да­­вамарна:  “Фикирдай вахт авайди туш, чан хва, зи теклифдикай кьил къакъудайтIа, пака на гьайифар чIугвада. Вун хьтин кьегьалар чаз гьамиша герек жеда…”

Гьа икI, винихъартасви Садикьан хцикай Бакудин Коммунистический университетдин студент хьана. Ина лезги гадади хъсандиз кIел­­на. Вуз куьтягьай ам Бакуда туна. Ада наф­­­т­Iадин мяденра, портуна комсомолдин, партийный къуллугъар тамамарна. Абдул­му­тIалиб яргъалди ана  тунач. ВКП(б)-дин Да­гъустандин обкомдин истемишуналди ватандиз хтай Садикьов ВЛКСМ-дин Докъузпара райкомдин сад лагьай секретарвиле хкяна. Гьа инлай адан халис коммунистдин, башчи­дин, регьбердин биография башламиш хьана.­

1936-1940-йисар регьятбур тушир. Хуьрера са къатда колхозар тешкилзавай. Вилик-кьилик квай бязибуру законсузвилериз, къайдасузвилериз рехъ гузвай. Кьурубурук акатна, цIибурни кузвай. Кулакар я лугьуз, лежберар, “халкьдин душманар я” лугьуз, ин­тел­ли­гентар дустагъра твазвай. Гьа и алаш-булаш макъамда АбдулмутIалибан кьил квахьнач, намусди, партияди, государстводи истемишзавайвал, вичин къуллугъдин буржи кьилиз акъудна. Садазни зиян тагана, писвал тавуна.

Адаз аквазвай, гъавурда авачир кас рекье­лай алудиз регьят я. Гьа ихьтин кесибар, за­йиф­бур садни бандитрин, тахсиркаррин таъсирдик акат тавун патал женг чIугуна кIан­завай­ ва вичин вири къуватар, алакьунар иш­ле­миш­завай. Кар алакьзавай жегьилдал жа­в­абдар ва чIехи къуллугъарни ихтибарна. ВКП(б)-дин Докъузпара райкомдин кьвед лагьай ва ахпа сад лагьай секретарвиле хкягъайла, адан 29 йис тир. Анай Садикьов Ахцегьрин райкомдин­ сад лагьай секретардин къуллугъдал хъфена.­

Инсанрин юкьва

Жаван вахтундилай, дах рагьметдиз фейи йикъалай, АбдулмутIалиб хсуси месэлаяр вичи гьялиз, кьилиз акъудиз вердиш хьана. Идалайни гъейри адак мад са хъсан хе­сет квай: ам садрани халкьдивай къерех хьанач. Ада вичин ва жемятдин арада фаркь ту­нач. Сад лагьай секретардиз инсанрихъ яб акалун, акьуллу, тежрибалу касдин ихтилатдикай, меслятдикай хийир хкудун, кIвалахда адал амал авун хас кар тир. Районда лап чIе­хи къуллугъдин иеси я лагьана, Садикьован кIаник автомашин квачир, адал багьа костюмар, ба­пIахар, палтуяр жедачир. ДатIана бал­кIандин кIула авай, бедендал фуфайка, кIвачел чекмеяр алай секретарь гзафбурун рикIел алама­.

Садикьова къенин кар пакадални вегьедачир. Гъилер къакъажна, вични кардив эгечI­дай, инсанар кеспидал ашкъиламишдай. Темпелар кIвалахуниз мажбурдай. Гьиллебазар, кьве чин алайбур, дасмалчияр акунани кIандачир. Са нивай, са гьинай ятIани ван хьайи ихтилат ахтармиш тавунани тадачир. Гьа са вахтунда ам кIевиз истемишдай, ве­къи­вални квай, гъалатIриз рехъ гайиди жавабдарвилизни чIугваз тадай, авай гаф чинал лугьудай касни тир. Инал чаз са шумуд мисал гъун хъсан аквазва. Абуру Абдулму­тIа­либ гьихьтин инсан, коммунист, регьбер тиртIа къалурзава.

Садикьов Куьрдемирда (Азербайжан) ава. Терекмаяр къишлахрал, чкадал рекье ту­­нихъ галаз сад хьиз, секретарди мукьвал-мукьвал абурал кьилни чIугвадай. Нубатдин сеферда фейила, адаз ван жезва, бес са къуллугъчиди хва армиядиз рекье тунвай дидедивай гужуналди хцин женгери бармак къачуна. Ахцегьиз хъфенмазди, секретарди ван хьайи ихтилатдин кьил-тум ахтармишзава ва къуллугъчидизни аскердин дидедиз вичин кабинетдиз эверзава. Хва дяведин цIуз ракъурнавай дидедин рикI тIарай кас къуллугъдилай алудзава ва адав бармакни хкиз тазва.

Маса сеферда, хкетрик квай пачагьди хьиз, парталар дегишарна, ам карточкайрай продуктар маса къачуз кIанз учирда акъвазнавайбурук акахьзава. Инсанривай ван къвезва: “Райподин складда къуллугъчийри, нез-хъваз, кеф чIугвазва, чун карточкайрай гана кIанзавайдини гъиле гьат тийиз ава…”

Садикьов вацIун кьере авай райподин складдиз физва. Къеняй инсанрин ванер къвезва. РакIар гатана, сесерни квахьна. Ада мад са шумудра ракIар гатазва ва эхир сада хабар кьазва.

— Вуж я?

— РакIар ахъая! — эмирзава Садикьова.

— Вуж я? — мад тикрарзава къеняй.

— Секретарь я, Садикьов я…

Къенез гьахьай адаз акур шикил масад я. Эрекь-чехир алай девлетлу суфрадихъ райкомдин, райисполкомдин ва райподин са бязи работникар ацукьнава…Пакадин юкъуз абур вири къуллугърикай азадна. Жемятдив продуктар агакьарунал кIеви гуьзчивал тухуз гатIунна.

Йикъан секинсуз ва жавабдар къайгъуйрив ацIанвай сятер акьалтIарайлани, коммунистрин регьбер кIвализ хъфидачир, ам, мад балкIандал акьахна, хуьрериз, фермайрал, ятахрал фидай, гьина вуч гьал аватIа чирдай­. Татугайвилериз, кимивилериз рехъ ганвай, крар акIадарнавай колхоздин председателдиз, я тахьайтIа, маса пешекардиз чин-чинал­ лугьудай: “Эгер кIвалах алакьзавачтIа, вези­фаяр тамамардай мумкинвал, чирвилер, ала­кьунар авачтIа, я жувни инжиклу ийимир, я зунни, я ви гъилик квай инсанарни”.

АбдулмутIалиб Садикьован алакьунрикай, бегьерлу кIвалахдин къайдайрикай, къазанмишай агалкьунрикай гзаф ихтилатар ийиз жеда, амма чун куьрелди рахада. Гьа дяведин четин йисара Ахцегь райондиз са шумудра яру пайдахар ганай. АбдулмутIалибан алахъунар, чалишмишвилер 1944-йисуз Ленинан орден гуналди лишанламишнай. А вахтунда ахьтин чIехи шабагьдиз лайихлу хьун лап кьит кар тир. ЯтIани лезги регьбердиз гана. Вучиз лагьайтIа, Ахцегь райондихъ хьтин агалкьунар республикадин маса район­рихъ авачир. Тешкилатчивилин зурба алакьу­нар авай касди районэгьлияр фронт патал чан эцигна зегьмет чIугунал гьевесламишна­. Ахцегь райондай фронтдиз гуьгьуьллувилелди неинки агъзурралди инсанар фена, зегьметчийри гьакI гзаф кьадар такьатар, продуктар, парталарни рекье туна. Халкьдикай даях кьурвиляй ва агьалийрин гьакъиндай къайгъударвал чIугурвиляй, абуруз четин йисар кье­зилариз алахъайвиляй, вирибуру дурумлувилелди, гьакъисагъвилелди чпин везифа­яр кьилиз акъудайвиляй райондал, райкомдин сад лагьай секретардални баркалла атана.­

Садикьович милли медениятдал, литературадал рикI алай касни тир. Адаз Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Низамидин, Физулидин шиирар хуралай чидай. Хуьруьг Тагьирахъ галаз ада дуствилин алакъаяр хуьзвай. Фашизмдин кьил кукI­варна, Германиядал гъалиб хьана лагьай ха­бар агакьнамазди, Ахцегьрин клубда шадвилин чIехи собрание кьиле фенай. Президиумда А. Садикьован кьве къвалахъ Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьирни Со­ветрин Союздин Игит Асрет Алиев ацукьнавай. Рахунал гьалтайлани, сад лагьай секре­тарь дилавар кас тир. Михьи, ванлу сесинилай гъейри, адахъ гьар са гаф ва вичин рикIе авай фикир яб акалзавайдахъ агакьардай алакьунни авай. Собранидал ада уьзягъвилелди “ЧIехи Гъалибвилик чи райондин агьа­лийрин зегьметдин пайни ква” гафар са ихти­лат хьун патал ла­гьай­бур тушир. Районэгьлийри дяведин гьар йисуз государстводиз ар­тухни алаз як, сар, нек, ниси, чIем, техил, кар­­туфар, келемар, ха­мар, емишар маса ганай. Садикьова муьжуьд йисуз райондиз регьбервал гана. Гьикьван четинвилер ацалтайбур хьанатIани, абур агалкьунрин нур алайбурни хьана.

ЧIехи ихтибардин иеси

Ахцегьвийриз сагърай хълагьна, вад варзни алатнач, Садикьов начагъ хьана. Мегер датIана бедендал, руьгьдал гуж алай, рикIи жавабдарвал гьиссзавай, йифиз-юкъуз инсанар патал къайгъуйрик квай касдин чандай акъакьдайни? Азарди тади ганатIани, Абдул­мутIалиба адални гъалибвал къачуна. 1948-йисан майдиз А.Садикьов Дагъустандин обкомдин малдарвилин отделда къуллугъдал тестикьарна.

Зегьметдин книжкада авунвай къейдериз килигайла, тажубни жезва. 36 йисавай итимдихъ 23 йисан зегьметдин стаж авай. Обкомда адав яргъалди кIвалахиз тунач, ам цIийиз тешкилнавай Мегьарамдхуьруьн райондиз (райкомдин кьвед лагьай секретарвиле) рекье хутазва. Пуд йисуз ада гьа вичин къайда­да зегьмет чIугуна ва республикадин чIе­хи­бу­ру адал мадни еке ва жавабдар къуллугъ — партиядин Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарвилин — ихтибарна. Мад йикъан кьарай, йифен ахвар авачир къайгъуяр, цIийиз арадал гъизвай совхозра зарбачивилин кIва­лах тешкилун, государстводин, пятилеткайрин планар гьунарлувилелди тамамарун, хуьрер аваданламишун, емишар, майваяр гьял­дай карханаяр эцигун… Гьар са кардив Са­дикьов вич вердиш хьанвай тегьерда, гьа­­къи­сагъвилелди, намуслувилелди, чешнелувилелди эгечIна, агалкьунарни къазанмишна.

Пенсиядиз фидалди амай йисара тежрибалу тешкилатчиди, коммунистди, халкьдин майишатдин пешекарди Мегьарамдхуьруьн райисполкомда, Муьгъверганрин колхоздин, Кркарин хуьруьн Советдин исполкомдин председателвиле кIвалахар хъувуна. Ам да­тIана инсанрин юкьва хьана. Уьмуьрдин юлдаш Герекахъ галаз санал ада бахтлу, чешнелу хизан арадал гъана. Веледарни гьа дах­дал атайбур хьана. Вирида чпин кьилелди кIелна. Элмана инженервилин кеспи къачуна. Лукьяна Конгода чи посолдин советниквиле кIвалахна. Садикьакай физикадин илимрин кандидат хьана. Сабината, Маглията, Муъ­минатани кьилин образование къачуна.

АбдулмутIалиб Садикьова кIвалахай районра ва коллективра яшлу инсанрин рикIел ам  ва адан къени крар хъсандиз алама. ГьикI лагьайтIа, ада эхиримжи нефесдалди ватанэгьлийриз къуллугъна, вичел гьалтай гьар са зегьметчидиз хъсанвал авуна.

Нариман  Ибрагьимов