СССР-дин — 100 йис

Ватан, сад тир уьлкве терг авун патал нагьакьан, угъраш са касни бес я: тарихда ихьтин мисалар, чешнеяр тIимил авач. Гьа са вахтунда камаллу, дирибаш са касдилай уьлкве, миллет, халкьар къутармишизни алакьда. Гьайиф хьи, къудратлу СССР тергдай душманар гзаф хьана, амма четин, муракаб, герек макъамда ам хуьдай, хаинрикай къутармишдай — садни. Советрин Союз амайтIа, цIи чна адан 100 йисан юбилей шад гьалара къейддай, дуьньядин, ­уьлкведин гьалар, халкьарин яша­йиш масадбур жедай. “Халкьарин мурад яз туькIуьрай чи сад тир къудратлу Советрин Союздикай” алатай вахтара хьиз рахун гьайиф чIугвадай кар я.

Азад, барабар ихтиярар авай халкьар гуьгьуьллувилин бинейраллаз сад хьун, инсаниятдин тарихда садрани тахьай хьтин надир государство яратмишун ЧIехи Октябрдин инкъилабдин кар давамарун хьана. Государстводин цIийи жуьреяр илимдин рекьелди бинеламишун, сад тир государствода жуьреба-жуьре хал­кьар тупламиш хьун, чи уьлкведа милли месэла социализмдин бинейраллаз гьялун (Советрин Федерация ва советрин автономия) тарихда, гьелбетда, Ленинан еке агалкьун, лайихлувал я. Государство туькIуьр хьунин жуьрейрихъ къекъуьн хци гьуьжетрин (дискуссийрин), жуьреба-жуьре фикирар, теклифар сад-сада акьунин гьалара кьиле фенай. Я.М.Свер­длова кьил кутуналди, гьеле 1919-йисан хъуьтIуьн вахтунда регионра халкьарин милли государственныйвилин майилар чириз эгечIнай. Халкьариз, миллетриз чпин кьисмет ва идара авунин тегьер чпи хкя­гъунин, тайинарунин ихтияр авайди фикирда кьуналди, В.И.Ленин гьам Россиядин Федерацияда, автономиядин дережада, гьамни чпин гележегдин рехъ хкязавай республикайрихъ галаз икьрарар кутIунуналди, кьилдин гостешкилатар милли территориальный бинейраллаз арадал гъунин терефдар тир. 1921-йисуз РСДРП-дин Х-съезддал И.Сталина милли месэлайрай доклад авунай. И чIавуз гегьенш рахунарни арадал атанай. Россиядин Федерациядихъ галаз муькуь республикайрин алакъайриз талукь месэладиз, Советрин Вирисоюздин сад лагьай съезддиз гьазурвал аквадайла, килигнай.

СССР-дин вахтунда уьлкведа халкьдин майишатдин сад тир комплекс арадал атана. Ада, гьелбетда, государствода халкьарин садвилин материальный бине, диб (фундамент) тешкилна. Союзный ва автономиядин вири республикайрин экономикадин, медениятдин, кадрийрин къуватар, дережа, мумкинвилер артух хьана. Гзаф миллетар санал тупламиш хьанвай Советрин государстводин къуватлувили, гужлувили Ватандин ЧIе­хи дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара уьлкве гуьнгуьна хтунин атIугъай, гзаф залан имтигьанра дурум гана.

* * *

ЧIехи Октябрдин инкъилаб общество виликди финин законлу, тIебии нетижа хьана. 1917-йисан 25-октябрдин (7-ноябрдин) экуьнахъ Военно-революционный комитетди Урусатда соцреволюция гъалиб хьайидакай хабар гана. Къецепатан ва къенепатан душманрин винел гъалибвилер къазанмишуни халкь­дин майишат гуьнгуьна хутадай, ам социализмдин бинейраллаз виликди тухудай мумкинвилер ачухна. И карда, гьелбетда, сад тир государство — СССР арадал атуни важиблу роль къугъвана.

1922-йисуз вири республикайра сад тир государстводиз тупламиш хьуниз талукь яз зегьметчийрин гегьенш гьерекат башламиш хьана. И йисан мартдиз Закавказьедин федерация  малумарна. Декабрдиз лагьайтIа, — Закавказьедин Социалистический Федеративный Советрин Республика (ЗСФСР). УССР-дин, БССР-дин ва ЗСФСР-дин декабрдиз кьиле фейи съездрал союзный государство арадал гъунин гьакъиндай къарарар кьабулна.

1922-йисан 30-декабрдиз Москвада Вирисоюздин Советрин 1-съезд ачух хьа­на. Анал  дуьньяда сад лагьай гзаф миллетрин рабочийринни лежберрин сад тир государство арадал атанвайдакай малумарна. Аник акатна: РСФСР, БССР, Украина  ССР, Закавказьедин Федерациядин республикаяр — Азербайжан, Эрменистан, Гуржистан. Съезддал СССР арадал  атанвайвилин гьакъиндай Дек­ларация ва Договор тестикьарна. И кардихъ тарихдин зурба метлеб авай. И документар 1924-йисуз СССР-дин Конституция кьабулдайла, адан бинеда гьатна ва барабар халкьар государстводин сад тир союздиз гуьгьуьллувилелди гьахьунин Ленинан принципар закондалди тестикьарун хьана.

1924-йисуз Союздик Туркменский ССР, Узбекский ССР, 1929- йисуз Таджикский ССР, 1936-йисуз Къиргъизистан ва Къазахстан, 1940-йисуз Молдавский ССР ва Прибалтикадин республикаяр — Литва, Латвия ва Эстония экечIна.

1924-йисан 31-январдиз СССР-дин Советрин 2-съезддал Конституция, адани Союзный государство арадал атун гьакъикъи делил яз тестикьарна. Конституциядихъ международный зурба метлеб авай. Ада зегьметчийриз гегьенш ихтиярар, азадвилер, государство идара авуна активвилелди  иштиракун таъминарна.

Яваш-яваш цIийи государстводин агалкьунар, дуьньяда адан авторитет артух жез башламишна. 1925-йисуз халкьдин майишат гуьнгуьна хтунин девир эхирдиз къвезва. И чIавуз СССР-дин залан санайиди интервенциядилай ва граждан дяведилай вилик квай йисарин дережадин 75% продукция гана, хуьруьн майишатди — 87%. Сифте колхозар, сов­хозарни вилик физва. Зегьметчийрин дуланажагъ къвердавай хъсан, мектебра кIелза­вай аялрин кьадар са шумуд сеферда артух жезва.

1925-йисан декабрдиз хьайи ВКП(б)-дин XIV лагьай съездди СССР-да соц­индустриализация кьиле тухунин, социализмдин материально-технический бине туькIуьрунин, уьлкве экономикадин жигьетдай масабурулай аслу тушир державадиз элкъуьрунин важиблу месэла вилик эцигна. Майишатдин 1926/27-йисуз Советрин гьукуматди промышленностдин хилез са миллиард манатдилай гзаф пул чара ийизва. ЦIийи заводар, фабрикаяр, электростанцияр ва маса карханаяр эцигзава, шахтаяр кардик кутазва. План ГОЭЛРО агалкьунралди уьмуьрдиз кечирмишзава. ИкI, Шатурадин, Волховдин ГЭС-ар эцигзава, 1926-йисуз Днепрогэсдин проект тестикьар­зава­.

ВКП(б)-дин 1927-йисан декабрдиз хьайи XV съезддал хуьруьн майишат коллективламишунин рехъ тайинарна. 1929-йисан майдиз СССР-дин Советрин V съездди халкьдин майишат вилик тухунин сад лагьай вад йисан план (1928-1932) тестикьарна. Кьилин фикир залан санайи виликди тухуниз гузвай. Советрин халкь план уьмуьрдиз кечирмишунив руьгь, ашкъи-гьевес хкаж хьанвай гьалара эгечIна. Йигин еришралди эцигиз эгечI­на: Днепрогэс, Сталинграддин тракторрин за­вод, Ростовдин машинар акъуддай, Краматорский, Горловкадин заводар, Москвадин ва Горькийдин автозаводар, Уралмашзавод, Березнякдин ва Соликамскдин химкомбинатар, ракьун рехъ Турксиб, Магнитогорскдин металлургиядин завод, Кузбасс ва икI мад.

Сад лагьай вад йисан план вахтундилай вилик  (1933-йисан сифте кьилера), яни кьуд йисни пуд вацра та­мамарна. Нетижада СССР индустриаль­но-со­циалистический державадиз эл­къвена.

ВКП(б)-дин XVII съезддал (1934-йисан 26-январь — 10-февраль) кьвед  лагьай вад йисан (1933-1937) план кьабулна. 1935-йисуз стахановчийрин гьерекат башламиш хьана. Кьвед лагьай пятилеткани кьуд йисни пуд вацра тамамарна.

Партиядин XVIII съезддал кьабулай пуд лагьай вад йисан планда (1938 – 1942) общественный производство мадни виликди тухун, зегьметчийрин яша­йишдин дережа хкажун, Советрин государстводин оборонадин гужлувал мадни мягькемарун къалурнавай. Ватандин ЧIехи дяведилай вилик СССР индустриядинни колхозрин къудратлу соцдержавадиз элкъвенвай. Адак союзный 16 республика квай. И пятилеткадин эцигунар секинсуз, къизгъин гьалара кьиле фена: фашистрин чапхунчияр дуьньядин кьвед лагьай дяведик цIай кутунин ре­кьел элячIнавай. Коммунистрин партиядин, И.В.Сталинан регьбервилик кваз советрин халкьди, баркаллу Яру Армияди Ватандин ЧIехи дяведа тарихдин метлеб авай гъалибвал къазанмишна.

Кьуд (1946-1950) ва вад лагьай (1951-1955) пятилеткайра дяведа чукIурай халкьдин майишат са куьруь вахтунда гуьнгуьна хтунай.

Советрин соцгосударстводи чпин аслу туширвал патал женг чIугвазвай РагъэкъечI­дай патан уьлквейриз дуствилин, куьмекдин гъил яргъи авуна. Колонияр тир гзаф уьлквейра миллет азад авунин гьерекат башламиш хьана. Фашистрин Германиядихъ галаз дяведа чIе­хи гъалибвал къазанмишуни халкьариз чеб империалистрин викIиникай азад авунин женгинин пайдах мадни виниз хкаждай мумкинвал гана. 1949-йисуз Китайдин халкьдин республика арадал атана. Латиндин Америкада США-дин империализмдиз акси экъечIунар гужлу жез башламишна. Октябрдин инкъилабдин кар, СССР-да социализм гъалиб, мягькем хьуни дуьньядин вири уьлквейра зегьметчи халкьарин фикирар, кьатIунун, къанажагъ уяхарна.

Рекъемар ва делилар

Советрин уьлкведин милли дуллухди 1987-йисуз 600 миллиард манат тешкилзавай. Зегьметдин бегьерлувал къвердавай хкаж, агьалийрин дуланажагъ хъсан жезвай. 870,5 миллиард манатдин промышленностдин, 220,1 миллиард манатдин хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавай. Промышленностдин продукция гьасилунин еришар союзный республикайрани 100 процентдилай виниз тир.

СССР-дин халкьарин стхавилин чIехи хизанда Советрин Дагъустанни индустрияни хуьруьн майишат виликди фенвай республикадиз элкъвена. Къейд авун лазим я хьи, Дагъларин уьлкведин тарихдин кьисметда чIехи урус халкьдин роль лап зурбади я. 80-йисара чи республикада цIийи тадаракралди кIвалахзавай 250 кархана авай. Эгер, месела, 1913-йисав гекъигун хьайитIа, гьасилзавай промышленностдин продукциядин кьадар 209  сеферда артух хьана. Чи республика­дин карханайрин марка алай шейэр уьлкведин вири республикайрив, крайривни областрив агакьзавай, гьакI къецепатан 60 уьлкведизни ­рекье твазвай.

Дагъустанда 242 совхоз, 305 колхоз авай.  Абур гзаф хилерин девлетлу, девирдин истемишунриз жаваб гузвай хуьруьн майишатдин техникадалди, тадаракралди таъмин тир.

Сибирда, Яргъал тир РагъэкъечIдай пата БАМ-дал, гзаф чкайра нафтIадин, газдин ли­нияр тухудайлани, цIийи мяденар кардик кутадайлани, уьлкведин вири миллетрин ве­килри гьакъисагъвилелди зегьмет чIуг­ваз­вай. Мисал патал къачуртIа, Чиркейдин ГЭС уьлкведин 50 миллетдин векилри эцигна. Иниз Москвадин, Ленинграддин, Украинадин, Белоруссиядин, Гуржистандин, Эрменистандин ва маса республикайрин 200-далайни гзаф карханайри эцигунардай материаларни герек тадаракар рекье тунай. Залзалаяр хьайила, саки вири чIехи уьлкведи гайи кьван еке куьмекар дагъустанвийрин рикIелай садрани алатдач.

Гьайиф хьи, 1985-йисалай чи сад тир уьлкведин кьилел чIулав цифер кIватI жез эгечI­на. СССР чукIурун гьам къенепатан, гьам къецепатан душманрин, буржуазиядин классовый къуватрин гьерекатрин нетижа хьана. СМИ-рай датIана Советрин Союз,  чи баркаллу тарих, Ленин, Сталин, социализм кьацIурзавай, сергьят авачир кьван гзаф пис таб чукIурзавай. Советрин Союз чукIурунин мураддалди капиталдин дуьньяди вири къуватар желбнавай.

Къейд ийин хьи, СССР чукIун патал (объективный) са себебни авайди тушир. Ам терг ийиз кIанибур гзаф авай. Иллаки алатай асирдин 50-йисарин 2-паюна, “пролетариатдин диктатура” гьич авуна, “общенародное государство” малумарайдалай, чи баркаллу тарих, чIехи Сталинан тIвар русвагь ийиз эгечIайдалай кьулухъ. Уьлкведин ва партиядин кьилиз атай зегьметчи халкьдин душман, хаин, амалдар М.Горбачева, датIана халкьдикай тапарариз, мецел сад алаз, кар масакIа ийиз хьана. Уьлкведиз гзаф хаталу шартIара къуьнерал чинер алайбур чпи кьур кьинез (присяга) вафалу хьанач.

Инсаниятдин тарихдани тахьай хьтин зурба мусибат хьана. Яракьлу акьунар, миллионралди инсанар санай масаниз катунар, абурун кьисметриз кIур гунар… Индустрия, экономика дарбадагъна. Наркомания, чалкечирвал, марифатсузвал, руьгьсузвал, тахсиркарвилер, коррупция гегьенш хьана. Берлин, ГДР вахкана. Варшавадин пакт чукIурна. На лугьуди, Ватандин ЧIехи дяведа чун гъалиб ваъ, магълуб хьайиди я. Уьлкведал чуьнуьхунинни тарашчивилин, бандитвилин, криминально-олигархический вагьши капитализм илитIна. Вице-президент А.Руцкоя 1993-йисан 16-апрелдиз гьазурнавай са документда Ельцинан, Гайдаран, Чубайсан, Шохинан, Бурбулисан, Шумейкодин, Грачеван, Козыреван ва гзаф масабурун хаинвилин роль къалурнава.

СССР чукIунин себебар лап гзаф ава. Им кьилди са макъаладин тема я. Украинада дяве физвай, США, НАТО къвердавай пехъи, ягьсуз жезвай къенин шартIара виликан союз­ный республикаяр сад, Волгадал алай шегьердални Сталинград тIвар эхцигна хьуй чи уьлкве къудратлу, душманарни линпI жеда.

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов