Мирза Манатилован — 75 йис

Муаллимвилин пеше вири девирра лап сейлиди ва четинди тир. Л.Н.Толстоя лагьайвал, “хъсан муаллимдиз кьве ери чарасуз я — еке чирвилерни еке рикI”. Эхь, гьа ихьтин кас — чIехи гьарфунилай тир халис муаллим я къе вичикай ихтилат физвай  Мирза  Къанатилович  Манатилов.  Пешедиз вафалу, бажарагълу муаллимди мукьвара вичин 75 йисан юбилей къейдна.  Мубаракрай!

“Муаллим-методист”, “РФ-дин пешекарвилин юкьван образованидин лайихлу работник”, “РД-дин образованидин отличник”, “РД-дин лайихлу муаллим” — гьуьрметдин тIва­ра­рин ва Дербент шегьердин руководстводин, республикадин образованидин минис­терстводин са жерге грамотайрин сагьиб Мирза Къанатиловича 16 йисуз Дербент шегьердин школада, ахпа 30 йисуз Дербентдин педколледжда математикадин тарсар гана. И девирда ада вишералди жегьилриз математика кIанарна, са шумуд несил жегьил муаллимар гьазурна, лайихлу гел туна. Муаллимди вичин виридалайни еке ша­багь выпускникрин агалкьунар, педколлективдинни халкьдин арада къазанмишнавай гьуьрмет яз гьисабзава.

Дуьньяда дуьшуьшдин са карни авач, ви­ри къанун-къайдайрив кьурвал я ва гьар са инсандизни вичин кьадар-кьисмет ава. Мате­матикадиз Манатилован майилвал гьеле Ах­цегьрин 2-нумрадин юкьван школадин сифтегьан классра малум хьана. И кардиз адан сифте муаллим Умагьан Гьашаровади ва гуьгъуьнлай ахцегьви зурба математик, Ленинан ордендин сагьиб Алиев Бейдуллагь муаллимди таъсирна. “Хъсан муаллимдиз вичи вуч гузватIа (тарс) ва низ гузватIа, гьабур гьа­кьван пара кIан жеда”, — лугьудай ада му­ал­лим­вилин пеше хкягъиз кIани аялриз. Агал­кьу­нар вири тарсарай авайтIани, Бейдуллагь муаллимдин тарсариз гада суварик хьиз фи­дай — гьакьван гьейранарнавай ам рекъемрин алемди.

Къадимлу дарамат адан хандакIрин мягь­кемвилелай, хъсан пешекар муаллимдин гьакъисагъ зегьметдилай аслу я лугьуда. И жигьетдай Мирзадин бахтуни гъана. Ма­те­ма­тикадай — Алиев Бейдуллагь, урус чIа­лан­ни ли­тературадин тарсарай — Гьажиев Мух­тар, къецепатан чIаларай — школадин ди­ректор, вичиз лап хъсандиз немс, ингилис, туьрк чIа­лар чидай дяведин ветеран-контрразведчик Мурсалов Абдул, физкультурадай — волейболдай Россиядин хкягъай командадик акатай сифте дагъустанви Мурсалов Навруз муаллимар хьтин зурба пешекаррин гъилик акатай, иллаки математикадайни физикадай райондинни республикадин олимпиадайра иштиракиз хьайи зигьинлу гадади школа саки вири предметрай лап хъсан къиметар аваз куьтягьна. Гуьгъуьнлай вуздани ада Сарухан Агъаха­нов, Сиражутдин Мейланов, Мурад Мегьдиев, Татьяна Савина хьтин зурба педагогривай — алимривай чирвилерни тежриба къачуна.

— Заз чидайвал, аял чIавалай математикадиз зи зигьин ачухуниз кимин шахматрини еке таъсирна. Чи девирда гъвечIи-чIехи — вири­ жемят, гила хьиз, мобильный телефонрик­ни телевизоррик (абур авачир) кикIан­ва­чир. Азад вахтунда аялар дирибаш къугъунрал (калту­гунар, туп-лаш, кIинтI-лаш…), чIе­хибур кимерал шахматар, тIамаяр, шеш-беш къу­гъу­нал, гьакI хуьруьн яшайишдинни инсанрин эдеб-ахлакьдин суьгьбетрал маш­гъул­ тир. Мумкинвал хьанмазди, зун чи магьледин кимел шахматар къугъвазвай итимрин кьилив фидай. Шахматриз зи майилвал рагьметлу Абдул ­Ибрагьимова ачухна. Ам Ах­цегьрин­ гуьне патан кимин чемпион тир. Закай адан ученик хьана, —  рикIел хкизва Мирза муаллимди.

И машгъулат гележегда Мирзадин кьетIен “хоббидиз”, саки  2-пешекарвилиз элкъвена. 2005-йисуз, ада кьил кутуналди, Дербентдин 19-нумрадин школада шахматрин школа тешкилна ва адаз регьбервал гана. Хъсан агал­кьун­рини чеб гуьзетиз тунач. Месела, адан гъилик хьайи Руьгьен Алиевадикай 10 йисан яш­даваз шахматрай Россиядин чемпион хьана. Алай вахтунда ада М.Ломоносован тIварунихъ галай МГУ-да шахматрин клубдиз регьбервал гузва. Маса ученик Абул Нурачева гьеле ирид йисаваз республикадин чемпионатра гъалибвилер къазанмишна, СКФО-дин чемпионатда иштиракна. Исятда, Москвадин вузда  кIе­лиз, шахматрин  рекьяй тренервални ийизва… Гьайиф хьи, Мирза Къанатиловича тешкилай шахматрин рекьяй клуб вич кардик кваз хьайи 10 йисалай агална. Муаллимди им еке гъалатI яз гьисабзава ва и акьул­лу къугъун гьатта школадин программадик кутун теклифзава.

Мирза Манатилов 1947-йисуз Ахцегьа Мукьтадиран тIварунихъ галай колхоздин (гуьгъуьнлай машгьур “Заря” совхоз) фяле Къанатиланни Игит диде Назхануман зегьметкеш чIехи хизанда (абур 10 аял авай, ругуд стхани кьуд вах, Мирза кьвед лагьай гада тир) хьана. 1964-йисуз школа, 1969-йисуз ДГУ-дин математикадин факультет чешнелу­даказ куьтягьна. Шахматрай республикадин вузрин арадин акъажунра гъалибвилин чкаяр кьазвай, кьве сеферда Россияда студентрин илимрин кIвалахрин конкурсра иштиракнавай бажарагълу студентдиз ректоратдин илимдин комиссиядал М.Ломоносован тIва­ру­нихъ галай МГУ- дин аспирантурада кIелун давамарунин рехъ ачухна. Амма яшайишдин­ бязи себебрикди адавай, гьайиф хьи, и мумкинвал ишлемишиз хьанач. Гьа са вахтунда Аллагьдин патай пай ганвай хъсан муаллим жагъай дербентви аялрин бахтуни гъана.

— Вири илимрин пачагь, бине яз гьисабзавай математика гзаф аялриз кIандач, зайифдаказ чида,- суьгьбетзава муаллимди. — Эгер адан къайдаяр, кьетIенвилер асантдиз гъавурда акьадай чIалалди ва гьар садахъ галаз рахадай тегьер жагъурна ахъайиз, къалуриз хьайитIа, математикадин гъавурда акьан тийи­дай, и илим чир тежедай аял авач жеди. Чна, муаллимри, аялриз гьакI са чIал, литература, физика, математика чирун тIи­мил я. Гьабурун куьмекдалди уьмуьр чирна, абур чIехи уьмуьрдиз гьазурна кIанда. За гьисабзавайвал, аялдиз тербия, чирвал гунин виридалайни хъсан къайда муаллимдин хсуси чешне я. Жувазни адет тирвал, за гьар са аялдивай, иллаки хизанра чеб тек аялар тир кстах гадайривай, йикъан распорядок туь­кIуьрна, адал амал авун, кьилди къачуртIа, чпин кIва­чин къапар чпи михьун, сятдин пудалай вадалди кIвале тарсар чирун, къе жедай кIвалах пакадал тевгьин ва икI мад истемишзавай.

Жуван чирвал, тежриба аялриз герек тирди­ аннамишна, гьар са тарсуниз виликамаз хъсан гьазурвал акуна фин, тарсуна ая­лар чир­ви­лерал желбиз, математика кIана­риз ала­хъун — им заз лезет я. Классда аялрин­ ара­да кIани-такIан тун, абурукай таб авун му­ал­лим­дин виридалайни пис къилихрикай я. Муал­лим­дин таб-гьилле, чирвал, гуьгьуьл-гьал ая­л­ри гьасятда гьиссзава. Ийизвай хъсанвал, мер­гья­матлувални абурун рикIе­лай гьич алатдач.

Пешекарвилин гьа ихьтин къанунрал бинеламиш хьана, герек чкадал кьетIидаказ истемишдай, вири месэлайра дуьзвал, низам-къайда кIани, гьа са вахтунда секин, мергьяматлу къилихрин, гьар са аялдин рикIиз “куьлег” жагъидай Мирза Къанатилович гзаф аялриз неинки хъсан муаллим, гьакI чеб уьмуьр­диз гьазурзавай камаллу чIехи дуст-наси­гьат­чи хьана. Муаллимвилин 46 йисан тежрибада гьич са аялдихъ ва студентдихъ галазни адан къалмакъал тахьун тебрикуниз лайихлу я. Адан гъиликай хкатай гзафбур къени чпин муаллимдал кьил чIугваз, адавай меслят-насигьат къачуз къвезва. Эхь, гьа им я му­аллимдин чIехи агалкьун, бахт.

И жигьетдай Мирза Къанатиловичан муаллимвилин кьисмет гьакъикъатдани бахтлуди я. Адаз къени муаллим рикIелай алуд тийизвай гзаф ученикар, выпускникар ава. Виридалайни пара кIаниди 1978-йисуз сифте яз ахъаяй 10“б” класс я. Ина кьве медалист (а вахтунда тежер хьтин кар!) авай ва классдин саки вири аялар вузрик экечIна, асул гьисабдай — техникадинбурук. И класс­дин десте ада хайи гъвечIи ватан тир Ахцегьиз экскурсиядиз гъана, вичин чIехи хизандихъ, Ахцегьрин тамашуниз лайихлу чкайрихъ галаз танишарна…

• Муаллимвилин агалкьунрин сир вуч я? — хабар кьуна чна Мирза Къанатиловичавай.

— Гьар са муаллимдиз вичин кIвалахдин, аялрихъ галаз рафтарвилерин къайда ава. Зун муаллимвилин везифайрив гьевеслудаказ, жуван зегьметдикай лезет хкудиз жеривал, нетижаяр аквадайвал кьиле тухуз эгечI­зава. Кьилинди, герек аял тарсуна ви гъавур­да акьан. Анжах гьа вахтунда чирвилер гун-къачун кутугайвал кьиле физва. Гьелбетда, аялдин хизандихъ, диде-бубадихъ галаз хуш рафтарвилерин сих алакъа авачиз, агалкьунар къазанмишиз жедач. Хизанда кIелдай къулай шартIар авачир, диде-бубади аялдин патахъай жавабдарвал гьисс тийизвай дуьшуьшра муаллимди гьабурухъ галазни талукь кIвалах тухвана кIанда.

• Алай вахтунда обществода муаллимвилин пешедиз, гьайиф хьи, лайихлу гьуьрмет-къимет авач. Эгер уьмуьрдин чарх кьулухъ элкъуьриз жедайтIа, вуна мад муаллимвал хкядайни?

— Гьелбетда, — фикирни тавуна жаваб гузва ада. — Мад школадиз фидай, вучиз ла­гьай­тIа, анжах гьа ина ваз ви гележег аквазва, гьар са цIийи несил виликандалай хъсанди хьуниз таъсириз жезва. Педколледжда жу­ван кIвалахдикай рахайтIа, чун хъсан гено­фонд патал алахъзава: хъсан муаллимар — чи хъсан гележег, хъсан выпускникар — чи къу­лай, таъмин кьуьзуьвал я эхир. Эхь, гьа­йиф­ хьи, Россиядин обществода муаллимвилиз гьуьрмет авун зайиф хьанва. И кар са мажибдин, жегьилриз педвузриз физ кIан тахьунин месэлада авач. Гьайиф жезвай кар — чаз къени уьлкведа тайин са идея, идео­ло­гия­ авач. “Муаллим — аял — диде-буба” алакъа де­гишарзава; адетдин школадин къайда чаз акси уьлквейрай къачуз эвезуналди къе ая­лар литературадин, тарихдин текстер кIел­у­никай къакъатнава; рекъемрин къайдадин чирвилерин гьалара школада муаллимдин кесерлу гафунилай-тарсунилай интернет вилик акатзава ва икI мад. Куьрелди, школади аялдиз тербия, чирвилер гунин, акьулбалугъвилин аттестат къачунин вичин кьетIен статус квадарзава. Ихьтин шартIара аялдин, цIийи несилдин гележег патал хизандин жавабдарвал иллаки хкаж жезва.

— Мирза Къанатиловичахъ галаз зун гьеле 5-классда кIелзавайла таниш хьана. Школадин лап хъсан рикIел хкунарни гьадахъ галаз алакъалу я, — суьгьбетзава “Дербентдин хабарар” газетдин кьилин редактор Наида Башировади. — Ада заз математика ваъ (и жигьетдай зи чIехи вахан бахтуни гъана), шахматрин тарсар гузвай. Адан гъилик кваз зани стхади (чун кьветхверар я) шахматрай шегьердин школайрин арада турнирда иштиракна. Шегьердин ва республикадин школьникрин арада турнирда гъалибвилер къазанмишай чун Мирза Къанатиловича Вирироссиядин акъажунриз гьазурна. Россиядин турнир кьиле фейи Рязань шегьердиз чахъ галаз ам вични атанай. Гьа Мирза муаллимни шахматар себеб яз, зунни стха республикадин вири шегьерра, гьатта уьлкведин меркез Москвадани хьана. Гьамиша чав сабурлудаказ фикириз таз, шахматрин четин задачаяр гьялуна адетдинбур тушир уламар акваз куьмекиз. Гележегда чаз вичикай яшамиш жезни куьмек хьайи и акьуллу къугъун чирунай Мирза Къанатиловичаз пара кьадар сагърай лугьузва.

Адан кIвалахдин юлдашри ва гьар жуьре йисара тербия, тарс гайибур Дербентдин нотариус Муминат Мегьамедова, карчияр тир Айна Рагьимова, Видади Мамедов, Дербент­дин 12-нумрадин аялрин бахчадин заведующий Севиль Пашабегова, Дербентдин педколледж куьтягьна, къе шегьерда дуьньядин культурайрин гимназияда математикадин муаллим Диана Абдулкеримова ва гзаф масабур Мирза Къанатиловичан инсанпересвилин ерийрикай ва адан муаллимвилин къайдайрикай еке гьуьрметдивди рахазва. Чпикай­ ватанперес халис инсанар, вини дережадин пешекарар хьуниз куьмек хьайи адаз рикIин сидкьидай  гьуьрметзава.

— Кечирмишнавай уьмуьрдиз элкъвена килигна фикир гайила, зун бахтлу кас я. ГьикI лагьайтIа, за жуван уьмуьрдин чIехи паюна рикI алай пешедай намуслудаказ кIва­лахна, ватандиз ва чпи хкянавай пешедиз вафалу вишералди инсанар тербияламишна. Нетижалудаказ кьиле фейи гьар са тарс, математикадин олимпиадайрани шахматрин турнирра аялрин агалкьунар шадвилин себебар хьана, жегьилрин хсуси сирерни яша­йишдин четинвилер зал ихтибарна, абур дуьз рекьел акъудиз алакьунал шадвална…  Умуд­лу я, за аялрин уьмуьрда хъсан гел ту­на. Гьавиляй­ къе яшлу кьилихъ лайихлудаказ къекъвез, ял ягъиз, нефес къачуз регьят я, — давамарзава муаллимди.

Къе лайихлу пенсияда авай (дугъри я, ял язаватIани, адан кьилив вичин виликан аялри — гилан диде-бубайри, чпин аялар математикадай имтигьанриз гьазурунин алава тарсар гун патал гъизва. Ваъ лугьузвач, сагъламвили мумкинвал гузвай кьван гагьда аялриз математика чирзава) Мирза муаллим бахтлу буба ва чIехи буба я. Анжах са эксиквал ава: уьмуьрдин вафалу юлдаш Салигьо­ва Индира Мегьамедсалигьовна, гьайиф хьи, галамач. РД-дин лайихлу муаллим, фи­лоло­гиядин илимрин кандидат, Дербентдин педколледжда урус чIаланни литературадин кафедрадин заведующий хьайи ам 2017-йисуз рагьметдиз фена. Кьилинди, адаз намуслу, къайгъудар веледар, хтулар-птулар ава. ЧIехи хва Марата — Дербентдин ГНИ-да, Низама -карчи яз, Назима (ихтилат кватай чкадал къейдин, 7-11-классра кIелзаваз ам шахматрай Дагъустандин чемпион, саки вири предметрай шегьердинни республикадин олимпиадайрин гъалибчи тир ва 1999-йисуз Дербентда анжах гьада школа къизилдин медалдалди акьалтIарна) Москвада адвокатвиле кIвалахзава. Абуруз тербия гуз,  агалкьунрал шадвализ, Дербент шегьердин, Ахцегь райондин общественный крарикай хкечI тийиз (Ахцегьа “Шарвили” эпосдин вири суваррик иштиракнава), активный уьмуьр тухузва Мирза муаллимди. Баркалла!

Дашдемир Шерифалиев