Гьар са халкьдихъ вичин тарих, чIал, меденият ава. Инсаниятди къвезмай несилриз ирс яз пуд шей тазва: чил, чIал ва бубайрин адетар. Къенин юкъуз чи чIал, культура авай гьалари рикIерик къалабулух кутазва. Чкайрин телевиденийрай къалурзавай передачайриз килигайла, хайи чIалан михьивал, адан эсерлувал квахьзавайди аквазва. Им чIуру, туькьуьл кар я. Телевиденидикай менфят къачузвайбур, анай иллаки гзаф рахазвайбур руководителар я. Бязибур, кьве чIални какадарна, багъри чIалал лугьуз жедай келимаярни урус чIалалди лугьуз, са къаришма авуна, рахаз жеда. Нетижада са къариба чIал арадал къвезва. Гьамни яваш-яваш тIебии чIалаз элкъвезва.
Са бязи уьлквейра гъвечIи чIалар хуьн патал гьукуматди къайгъударвал ийизва. Малум тирвал, Израилда хайи чIал чин тийир кас къуллугъдал эцигзавач. Асирдилай виниз девирда Туьркияда яшамиш жезвай лезгийри дидед чIал квадарнач, хвена ва гилани хуьзва. Чи республикадин са бязи гъвечIи миллетрини чпин чIалар хуьзва, квадарзавач, несилрилай несилрал агакьарзава ва абурун кьилдинвал, хсусиятвал хуьн патал чпиз авай мумкинвилерикай менфят къачузва.
Чи чIал квез элкъвезватIа, къунши райондин телевиденидай тухвай са передачадай аквазва. Килиг:
«Зима ятIани, теплый варз хьана, декабрдин варз тоже, десять дней фена, гьадаз килигна, работа идет хорошо. С нового года льгота наручно гузва. В следующем году тариф гзаф жеда, абонентриз невыгодно я, поэтому платить авуна кIанда. Я думаю, что кIвалах будет хорошо. Срочно письмо подготовитна, пул тагузвайбурун список хкваша, чна абурал пеня ийида. Кесибри пул гузва, но къуллугъ авай ксариз кажется зазорным пул гун. Надо будет, чкадал фена, кIвалах авун. Списокар бардачокда туна, тамир».
Телевиденидай мукьвал-мукьвал ван къвезвай рахунрин мисалар гъин:
«Значит, товарищар, сегодня чи повесткадал пуд вопрос ала».
«На самом деле, квез чизва гьихьтин состоянида аватIа».
«Чна составитна программа, полностью можно сказать порядок ава».
«Адан бинедаллаз составитна план».
«В первую очередь чу отходит авуна кIандач…»
«Хорошо, что машина хьана, можно сказать…»
Гьа икI мадни, мадни, мадни… Лезги ва урус гафар кутаз, са къаришма ийиз, цIийи чIал арадал гъизва.
Аквазвайвал, бязибуру, чи чIала хсуси гафар аваз-аваз, урус гафар алазни-алачиз ишлемишзава. Чна гьакIни гьар йикъан яшайишда ишлемишзавайди кьве агъзур гаф я, винидихъ чпикай лагьанвайбуру гьич 500 гафни ишлемишзавач. Лезги чIалан гафаргандиз килигайла, ана 36 агъзур гаф ава.
Бажарагълу шаир Арбен Къардаша вичин «Фикир» шиирда лугьузва:
Язух лезги чIал, ваз кьазвай зулум
Тек са Худадиз я жеди малум.
Лезги интеллигенциядин са бязи векилри чпиз ва я чпин аялриз хайи чIал чир тавун, лезги ктаб, журнал, газет кIел тавун лап гьайиф чIугвадай кар я. Гьихьтин чIехи къуллугъдал алайди, дерин чирвилер авайди хьайитIани, жуван дидед чIал чин тийидай кас халис лезги яз гьисабиз жедани?
ЧIалан муаллимди чирвилер къачузвай аялрин къанажагъ, ахлакь, марифат ва эдеб виниз хкажиз алахъна кIанда. Ам вичин тарсаривни еке жавабдарвилелди эгечIун, аялриз лезги эдебиятдикай, чIалакай, тарихдин месэлайрикай дерин чирвилер гуз, абур дидед чIалал ашукьариз алахъун лазим я.
Уьмуьр виликди физва. Зигьинди, илимди дуьньядин майданра ажайиб шейэр яратмишзава. Абуруни дидед чIал, амай чIалар хьиз, девлетлу ийиз, адал маналу гафар, дурумлу ибараяр алава хъийизва. Дидед чIалаз кьетIен фикир гун чарасуз я. МасакIа хьун лазим туш, вучиз лагьайтIа, чIал, адан жанлувал хуьн герек тирди гьар сада аннамишна кIанда. ЧIалак герексуз «цIийивилер» кутун — имни рехъ гана виже текъвер гъалатI я. Чи чIалан фасагьатвални михьивал хвена кIанда.
Лезги чIал Эминан, Сулейманан, Алибег Фатагьован чIал тирди рикIелай ракъуруни чи руьгь кесибарзава. СтIал Сулеймана, XX асирдин Гомера, икI лагьанай:
Мезни кIанда чиз рахадай,
Гьам векил жен жуван патай,
Гьар са кардив вичив кьадай,
ЧIалар гьакI туькIуьрна кIанда.
Гьар са халкьдихъ вичин тарих, чIал, меденият ава. Инсаниятди къвезмай несилриз, ирс яз, чил, чIал ва бубайрин адетар тазва. Чун Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Алкьвадар Гьасан эфендидин ирсдарар я. Чи халкь чирвилерихъ къаних, агалкьунрихъ ялдай, зегьметдал рикI алай, намус квай, къастунал кIеви халкь я. Ша чна Гьажи Давуд, Ярагъ Мегьамед ва абурун девиррин лезгияр чаз чешне яз кьан. Чи халкь тупламишзавайди бес чIал тушни? ЧIал хуьз алакьун ватанпересвал, ам чи виридан буржи я. Хайи чIал хвена, несилрив агакьарайла, адан дувулар мягькем тирла, гележегдин лезгиярни викIегь, кьегьал, акьуллу жеда, миллет гьамиша амукьда. Къуй чи чIалан вацI мадни гурлу хьурай!
Майина Абдулмуталибова,
композитор, РФ-дин журналистрин Союздин член
