Селим Устарович Керимханован — 90 йис

Селим  Устарович  Керимханов  Ме­гьарамдхуьруьн райондин Билбилрин хуьре лежбер Устаран хизанда 1930-йисуз дидедиз хьана. Хуьруьн юкьван школа акьалтIа­рай жегьил,  вичихъ авай чирвилерин сергья­тар мадни гегьеншарунин мураддалди, Дербент шегьердин педучилищедиз гьахьна.

Савадлувал хкажунин рехъ С.Керимханова идалди акьалтIарнач. Ам Дагъустандин хуьруьн майишатдин институтда агрономиядин факультетдик экечIна. Институтдин руководстводи, жегьилдихъ авай дерин кьатIунар ва алакьунар фикирда кьуна, ам вуздин комсомолдин организациядин секретарвилени та­йи­нарна. Яру дипломдалди институт акьал­тIа­рай жегьил пешекар, факультетдин деканатдин теклифдалди, гьа ина чилер ахтармишунин ва лежбервал кьиле тухунин умуми месэлайрал машгъул жезвай кафедрада ассистент яз кIвалахал кьабулна. 1957-йисан­ декабрдиз ам СССР-дин АН-дин В.В.Докуча­еван тIварунихъ галай чилер гарари ва ятари тухунин месэлайрал машгъул институтдин патав гвай аспирантурадиз гьахьна ва профессор С.С.Соболеван регьбервилик кваз чилер цери тухунин темадай 1961-йисуз­ диссертация хвена. Жегьил алимдиз ДагНИИСХ-дин директор Ф.Г.Кисриева накьвар ахтармишдай отделдин начальниквилиз эвер гана.

1962-йисуз ам, СССР-дин Гьукуматдин къарардалди,  накьвадин бегьерлувал  ахтармишдай са десте пешекаррихъ галаз ва и дестедин начальник яз, Гвинея ва Сомали рес­публикайриз рекье тунай. Абурун вилик эцигнавай везифа  чилерин накьвадин ва агрохимический ахтармишунар кьиле тухуникай ва гележегда илимдинни баянрин системаяр ва миянардай шейэр ишлемишун патал  лазим планар туькIуьруникай ибарат тир. Ида и республикайрин чилерин берекатлувал артухариз куьмек гун лазим тир. ДагНИИСХ-да кIва­лахзавай йисара Селим Устаровича накьвадин генезис-географиядин, физикадин, микробиологиядин, биохимиядин, гьакIни  чилер ацахьунин месэлайрал машгъул лабораторияр арадал гъанай. Почвоведенидин отделдин начальник яз, ДагНИИСХ-да кIва­лахай 24 йисан вахтунда ада Дагъустанда сифте сеферда яз республикадин вири мулкунал накьвадин еридиз талукь  районирование кьиле тухвана. Дагъустандин чил дуьзда­каз ишлемишунин месэлайри  Селим Керимханован фикирда гьамиша кьилин чка кьурди я. И месэлаяр гьялун ва абурукай менфят къа­чун патал ада Дагъустандин дагъларин ценерив гвай чкайрин накьварин агропроизводственный дестеяр туькIуьрна. Адан гъилерилай Дагъустандин накьварин еридиз, экологиядиз, кфетлу шейэр кваз хьуниз талукь ва са жерге маса ахтармишунрал бинеламиш яз туькIуьрнавай картаяр фена.

Идалайни алава яз, Дагъустандин хуьруьн майишатдин илимдинни ахтармишунрин институтда кIвалахзавай йисара С.Керимхано­ва цIуд пешекардикай ибарат тир алимрин десте тешкилна. И дестеди Дагъустандин мул­­­кара,  жуьреба-жуьре районрин чилерал,  гьар йисуз 50 агъзур гектардив агакьна ахтармишунрин кIвалахар кьиле тухуз, накь­вадин менфятлувал гьина хъсан ятIа, винел акъудна. Ахтармишунрин кIвалахри­лай гъейри, дестеди илимдин кьуд темадин винелни кIва­лах­завай. И рекье къазанмишзавай агал­кьунри Селим Керимханован тIвар неинки са республикада, гьатта адалай къе­це­ни садлагьана машгьурна. Адан гъилик илимдиз камар къачуз хьайи  цIудралди пешекарри кандидатвилин ва кьве касди докторвилин диссертацияр  агалкьунралди хвена. Россиядин илимдин хейлин журналра, хъсан ери авай бегьер вахчун па­тал чил гьялунин  месэлайриз талукьарна, ада 170 илимдин кIвалах чапна. Къейд ийин хьи, абурукай кьуд монографияр тир. Адаз, илимдин гьар са рекьерай гьазурай кIвалахриз  килигна, 1980-йисуз ВАК-ди хуьруьн майишатдин илимрин докторвилин тIвар ганай. 1982-йисуз КПСС-дин обкомдин  теклифдалди, ам Дагъустандин хуьруьн майишатдин про­ектрин ва ахтармишунрин станциядин директорвиле тайинарнай.

Ада станциядиз регьбервал гайи йисара тешкилнавай кIвалахди акваз-акваз хъсан нетижаяр гуз эгечIна. Станциядин пешекарри республикадин совхозрихъни колхозрихъ галаз авай алакъа мадни мягькемарна. Гьар йисуз ахтармишзавай чилерин кьадарар 100 агъзур гектардив агакьарна. КьетIен фикир инани ада илимдиз гана, илимдин отдел кардик кутуна ва хуьруьн майишатдин рекьяй жуьреба-жуьре ахтармишунар кьиле тухунал машгъул хьана. Станция цIийи лабораторийралди,  приборралди тадаракламишунилай гъейри, С.Керимханова станциядин къуллугъчияр патал 90 квартирадикай ибарат тир яша­йишдин кIвалер эцигунин терефни хвена.

Са шумуд йисуз станцияди Вирироссиядин хуьруьн майишатдин рекьяй кардик квай ихьтин станцийрин арада кьиле фейи акъажунра кIвенкIвечи чкаяр кьуна. 1985-1990-йисара С.У.Керимханован теклифдалди рес­публикада, къецепатан уьлквейрин алимрин иштираквални аваз,  накьвадин бегьерлувал хкажунин месэлайриз талукьарнавай илимдин конференцияр кьиле тухвана. Абура  Со­ветрин Союздин са гзаф регионрай дуьнья­да тIвар-ван авай алимри-академикри: Волобцева, Алиева, Са­лаева, Елщева, Звягинцева, Теллера, Ма­мы­това  ва масабуру  иштиракнай.

Къейд ийин, чи ватанэгьли Селим Устарович СССР-дин накьварин ери чирунин месэлайрай илимдинни ахтармишунрин хейлин кIвалахар кьиле тухванвай тIвар-ван авай алим тир.  Ам илимдин конференцийра иштиракун па­тал мукьвал-мукьвал къецепатан уьлквейриз командировкайризни фенай. Идалди,  са шак­ни алачиз,  ада вичин тежрибани хкажзавай­. С.Керимханова Дагъларин уьлкведин общест­венный уьмуьрдани активнидаказ иштиракна.

Адакай Вирироссиядин тIебиат хуьнин обществодин Дагъустандин Советдин Прези­диумдин член, Вирисоюздин накьварин  ерилувал ахтармишзавайбурун обществодин Да­гъустандин отделенидин председатель хьанай. С.Керимханов гьукуматдин кьве медалдинни грамотайрин, СССР-дин ВДНХ-дин буьруьнждин медалдин сагьиб тир. Ам “ДАССР-дин лайихлу агроном” лагьай чIехи тIвар­цIизни лайихлу хьанай. Селим Устаровича Дагъустанда хуьруьн майишат вилик фи­ник чIехи пай кутуна. Ада арадал гъайи проектрикайни схемайрикай ва адан къелемдикай хкатна чапнавай илимдин кIвалах­рикай къени хуьруьн майишатдин месэлайрал маш­­гъул тир алимри еке менфят къачузва.

А.М.Агьмедагъаев,

РД-дин хуьруьн майишатдин лайихлу работник