А.А.Тахо-Годидин тIварцIихъ галай ДНИИП-дин – 80 йис

Малум тирвал, Дагъустанда образование, умуми образовани­дин школа арадал атунин, еримлу хьунин рехъ четинди хьана. Сад хьтин учебникар, гьазурнавай савадлу муаллимар тахьунихъ галаз алакъалу а девирдин четинвилеризни килиг тавуна, алатай асирдин 20-40-йисар Дагъустандин жемият образованидин хиле метлеблудаказ вилик финалди лишанлу хьана. 

Республикадин кьиле авайбуру халкьдин гегьенш къатариз гьакъикъи образование гун ва гележегда дагъустанвийрин савадлу­вилин дережа хкажун патал вири жуьредин шартlар тешкилна. Ватандин ЧIехи дяведин­ четин вахтунда гьукуматди аялриз ерилудаказ чирвилер гунин чарасузвал аннамишна:­ яргъал тир 1943-йисуз РСФСР-дин Да­гъус­тан­дин Совнаркомдин къарардалди илим­динни ахтармишунрин школайрин институт арадал гъана (гилан педагогикадин институт). Уьлкве патал четин, дяведин вахтунда гьукуматди гзаф халкьарикай ибарат Дагъус­тандин образованидин гьакъин­дай къайгъударвал авунин къарар кьабулна.

Школайрин институтди дидедин чIала­рай ва литературайрай, урус чIалай ва литературадай, тарихдай, географиядай ва естествознанидай, математикадай, физикадай, къецепатан чIаларай, гьакIни и предметар гун патал учебный ва методика­дин пособияр гьазурзавай. КьетIен фикир республикадин вири чIалар хуьниз гузвай, дидедин чIал – им неинки рахунрин, гьакIни милли медениятдин, гьар са халкьдин тарихдин са пай я. Са шакни алачиз, жуван хайи дидедин чIал чир хьун ва ам хуьн гьар са инсандин пак буржи я.

Дагъустан Республикадин мулкара чпин хсуси чlалар, медениятар, девлетлу адетар авай 30-далай артух чкадин бинелу халкьар, 110-далай артух миллетар яшамиш жезва.

80 йисан къене институтдин къуллугъчийри Дагъустандин милли школайра аялриз тербия ва чирвилер гунин рекье зегьмет чIугуна ва и кар исятдани давамарзава, рес­публикадин школаяр ктабралди, чирвилер гудай методикадин пособийралди, гафарганралди, тестералди ва маса литературадалди таъминарзава.

Сифте арадал атайла, институтдин кьи­ле халкьдин образованидин тIвар-ван авай алимар ва тешкилатчияр акъвазна: Х.М. Фаталиев, Р.М. Мегьамедов, С.М. Омаров, М.М. Межидов ва мсб. Школайрин институтдин сад лагьай директор республикада тIвар-ван авай педагог, филологиядин илимдин кандидат, доцент С. М. Омаровакай хьана, гуьгъуьнлай гзаф йисара институтдиз Дагъус­тан АССР-дин лайихлу муаллим А.Г. Сагидова,  педагогикадин илимдин­ доктор, профессор Гь.И. Мегьамедова регь­бервал гана.

Жуьреба-жуьре йисара институтда рес­публикадин тIвар-ван авай муаллимри кIва­лахна: П.В. Виноградовади, В.М. Криштопади, Ш.Д. Хасбулатова, З.М. Къурбано­ва, М.П. Кропотова, З.З.Бамматова, Н.А. Агьмедова, А.Х. Махарадзеди, Н.Я. Судаковади, А.Ш. Алиева, М.Р .Ражабова, Г.Ю. Муркелинскийди, А.А. Моллаева, З.А. Клищенкоди, Б.Г. Ханмегьамедова, Р.Ю. Юсуфова, М.М. Цурмилова, Д.М. Дау­дова, Х.Д. Даибова, И.И. Ханбалаева, Къ.К. Къурбанова ва маса алимри.

1969-йисуз ДАССР-дин министррин Советди Дагъустандин педагогикадин илимдинни ахтармишунрин школайрин институт­ республикада халкьдин образованидин­ теш­­килатчи хьайи А.А. Тахо-Годидин тIвар­цIихъ ягъун патал цIийи къарар акъудна­. А.А. Тахо-Годиди 1922-1929-йисара Дагъус­тандин просвещенидин наркомда кIвалах­­на, Дагъустандин образование арадал атун ва гегьеншарун патал ада еке зегьмет чIугуна.

Институтдин вилик гьар вахтунда цIийи месэлаяр эцигзава ва абур агалкьунралди кьилиз акъудзава. ИкI, урус чIалан сектордин къуллугъчийри, Дагъустандин милли школайрин специфика фикирда кьуна, сифтегьан ва чIехи классра урус чIал чирун патал методикадин теклифар гьазурнава. Институтда этнопедагогикадин сектор ачухайдалай кьулухъ «Дагъустандин халкьарин аде­тар ва меденият (КТНД)» предметдай программа туькIуьрдай мумкинвилер хьана.­ Школадиз фидай яш тамам тахьанвай аялрин образованидин сектор ачухайла, къуллугъчий­ри школадиз фидай яш тахьанвайбуруз талукь умуми образованидин программа туь­кIуьрна.

И йисара кIел-кхьин авачир чIалар чиру­низ гзаф фикир гана. Институтдин къуллугъчийрин куьмекдалди агъул, рутул, цIа­хур чIаларал кIел-кхьин арадал гъана. И чIаларай гъвечIи классар патал гьукуматдин стандартрин истемишунрихъ галаз кьадайвал программаяр ва учебный пособияр туькIуьрна.

Институтдин кьетIенвилерикай сад ам я хьи, адан илимдин къуллугъчияр образованидин тешкилатрихъ галаз ва еке тежриба авай муаллимрихъ галаз сих алакъада ава, абурухъ галаз илимдин тежрибаяр кьиле тухузва. Институтди вузра кIвалахзавай муаллимрихъ галазни сих алакъаяр хуьзва, абурухъ галаз санал цIийи ктабар, учебный ва методикадин пособияр, тестер туь­кIуьрзава.

1991-йисуз  Дагъустандин А.А. Тахо-Го­ди­­дин тIварцIихъ галай илимдинни ахтармишунрин школайрин институт цIийикIа тешкил хъувуна, адакай Дагъустандин А.А.­Та­хо-Годидин тIварцIихъ галай илимдинни­ ахтармишунрин педагогикадин институт хьа­на. И йисуз уьлкведа лап чIехи дегишвилер кьиле фена. Кьакьан дагъларин хуьрерин агьалияр арандиз эвичIна, саки 150 хуьре какахьай миллетар яшамиш жезва. Йисалай-суз цIийи несил дегиш жезва, абур чIехи жезва, амма, гьайиф хьи, абурун­ рикIелай чIал, ери-бине алатзава. Нетижада жуван хайи дидедин чIал квахьзава. 90-йисара институтдин кIвалахда цIийи еридин этап арадал атана­, аялрин бахчадилай башламишна, урус чIалай учебно-методический база ва этнокультурадин предметрай образовани­дин метлеб цIийи хъувуна. Институтдин кIва­лахда кьилин месэлайрикай сад урус чIалан методика чирун я, яни урус чIал республикада хайи чIаларикай сад яз гьисабзава.

Дагъустан Республикада илимдинни ахтармишунрин школайрин институт аваз хьуни неинки акьалтзавай несилдиз образованидин ва тербиядин рекьяй важиблу месэлаяр гьялунин кардиз, гьакIни республикадин школаяр милли региональный компонентдин предметар 14 чIалалди акъатзавай­ учебникралди, учебный пособийралди­ таъминаризни куьмек гана. Ихьтин зегьметар­ къимет таганани тунач: хайи чIалай учебно-методический комплектар СССР-дин ВДНХ-дин гимишдин медалдиз лайихлу хьана­; сифтегьан классар патал учебно-ме­тоди­ческий комплектар туькIуьрунай Да­гъустан­дин чIаларин сектордин къуллугъчияр: Къ.Р. Рагьимов – «РФ-дин школадин лайихлу муаллим», В.Н. Жанаева – «РД-дин школадин лайихлу муаллим», Гь.Р. Рамалданов ва Д.М. Хангишиев – «Халкьдин образованидин отличник»  тlварариз лайихлу хьана.

2004-йисуз педагогикадин илимдинни ах­тармишунрин институтдиз илимдик ва об­ра­зо­ванидик кутур зегьметдай Дагъустан Рес­публикадин Гьукуматдин Советдин Грамота гана. Гьа и йисуз «Милли региональный компонент – Дагъустан Республикадин образованидин системада аваз» тlвар алай монография акъатна, адан авторар (институтдин­ виликан директор, педагогикадин илимдин доктор, профессор Гь.И. Мегьаме­дов ва ди­рек­тордин заместитель, педагоги­кадин илимдин доктор, профессор М.И.  Шур­паева) РД-дин Гьукуматдин премиядиз лайихлу хьана.

Эхиримжи йисара институтда сифте­гьан­ классар патал дидедин чIаларай­ ва литера­турайрай кIелунай ва юкьван­ классар­ патал­ни хайи чIаларай ва ли­те­ра­ту­райрай­ ктабар акъудна: авар (Х.С. Вакилов, Р.Г. Ражабова)­, дарги (Д.Х. Мегьаме­до­ва, У.У. Гьасанова­, М.М. Уружбегова­,  Б.О.Али­­бегов, Б.А. Али­ев)­­, къумукь (Н.Э. Гьа­жи­агьмедов, Н.Х.­ Ольме­сов)­, лак (С.Р. Мута­е­­­ва), лезги­ (Ж.Ш. Мейланова, Гь.Р. Рамалданов) ва та­басаран­ (Н.Э. Сафаралиев, Ш.Б. Жамалие­ва)­ чIа­ла­­­­­рай;­ 5–6 классар па­­тал: дарги чIа­лай­­ (Д.Х.­ Мегьамедова), къумукь чIалай (Н.Э.­ Гьа­­жиагьмедов), лезги литературадай (Къ.Х.­­­­­ Акимов), лак лите­ратурадай (П.М.­Магь­­­­диева) учебный пособияр чап­дай­ акъатна­. ГьакIни Дагъустандин шко­лай­­рив методикадин пособияр, тес­тер, хайи чIаларай ва Дагъустандин халкьа­рин ли­тературайрай рабочий программаяр­, та­­­рих­дай, КТНД-дай­ ва ясли-бахчаяр патал ди­дактикадин посо­бияр агакьнава­. М.И. Шур­­паевади «Сиф­те­гьан классра лак чIа­лалди литера­турадай кIелун чирунин мет­о­­­дика», «Рус­ская речь» (авторар – З.З. Ма­­­диева, Н.М.­ Эльдарова), Х.С. Вакилова­ «Прос­той пред­ло­жение чирунин методика»­, С.Р. Мутае­ва­ди­ «4-классда лак чIал чирун»­, Ж.Ш.­Мей­лановади «4-классда лезги чIал чи­рун», Б.А. Даудовади «5-6 классра дарги ли­те­ратура чирун»; М.М. Къурбанова­ «5-9-классра таба­саран литературадин тар­­­сара фольклор чирун» ва масабур.

Чи ва гьакIни къецепатан уьлквейра алай йисуз Дагъустандин халкьдин шаир Р. Гьамзатован 100 йисан юбилейдин мя­ре­катар кьиле тухузва. И жигьетдай пе­да­гогикадин институтни къерехда акъваз­­навач: Расул Гьамзатов дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам хьуниз талукьарнавай «Милли литература вири дуьньядин литературадин процесс хьиз» вири дуьньядин илимдинни практикадин конференция кьиле тухвана; образованидин тешкилатар патал кlватlалар чапдай акъудна: «Дагълара зи рикI» (туь­кIуьрайди – М.Ш. Муслимова) ва «Расул Гьамзатован эсерра аялрин руьгьдинни ах­лакьдин тербия» (авторар – Ш.А. Мирзоев, Э.А. Абдулатипова, Н.З. Мунгиева).

Дагъустандин аялар милли меденият­дик­ кутун патал тIимил кIвалахар ийизвач. 1-класс патал «Зун яшамиш жезвай чка – зи Да­гъустан» ва рабочий дафтар «Зи Дагъус­тан: чизва, алакьзава, чирзава» (автор — институтдин илимдин къуллугъчи М.Ш. Муслимова).

Институтдин къуллугъчияр гьар жуьредин грантрин сагьибар я. 2017-йисуз урус чlа­­ланни литературадин сектордай «Урус чlал машгьурунихъ элкъуьрнавай яшайиш­дин метлеб авай мярекатар кьиле тухун» хиляй федеральный грант къазанмишна.­ Жуьреба-жуьре йисара РД-дин Кьилин гран­тарни къачуна: образованидин ва илимдин хиляй «Дагъустан Республикада об­разование гегьеншарун» проектдай (автор – М.И. Шурпаева), проектдин сергьятра аваз «Милли ва урус кьве чIалан шартIара сифтегьан классра урус чIал чирунин методика» монография (2018-й.) чапдай акъудна; «Школадиз фидай яшар тахьанвай аялриз талукь региональный образовательный программа» проектдай адан авторар тир М.М. Байрамбегов, У.А. Исмаилова (2018-й.); илимдинни образованидин «Дагъустандин меденият – инсан бинедай арадиз атун (этнокультурадин тербиядин халкьдин кодекс)» (2022-й.) проектдай Ш.А.Мирзоев.

Лугьун лазим я хьи, алай вахтунда гьам шегьеррин, гьам хуьрерин школайрин 1-5-классар патал «Лезги чIал», «Литература­дай кIелун», «Лезги литература» учебный пособияр акъатнава.

Эхиримжи йисара институтдин къуллугъчийрин агалкьунар еке дережадин тIва­раралди къейд авуна. 2023-йисуз илимдинни педагогикадин рекье гзаф йисара зегьмет­ чIугунай «РД-дин илимдин лайихлу­ деятель» гьуьрметдин тIварцIиз институтдин­ ди­ректордин заместитель, филоло­гиядин илимрин кандидат Н.Э. Сафарали­ев, школадиз фидай яш тахьанвай аялрин обра­зованидин сектордин заведующий, пе­да­гогикадин илимрин доктор М.М. Байрамбегов, хайи чIаларин сектордин заведую­щий, филологиядин илимрин кандидат Х.С. Ваки­лов, Дагъустандин литературайрин сектор­дин кьилин илимдин къуллугъчи, педа­го­ги­кадин илимрин доктор, профессор Къ.Х. Аки­мов; Дагъустандин литературайрин сектордин илимдин къуллугъчи П.М. Магьдиева «РД-дин образованидин лайихлу работник» тIварцIиз лайихлу хьана. Гзаф къуллугъчияр «РФ-дин образованидин гьуьр­метлу работник», РФ-дин просвещенидин министерстводин гьуьрметдин грамотайриз лайихлу хьана. Илимдинни педагогикадин рекье чlугвазвай зегьметдиз еке къимет гуни институтдин къуллугъчийрик, алай девирдин истемишунар фикирда кьуна, мадни еке агалкьунрихъ фидай гьевес кутазва.

Шад жедай кар ам я хьи, «Иман» фондуниз регьбервал гузвай Фируза Назимовна Керимовади пулунин такьатар чара авуникди, 2022-2023-кIелунин йисуз «Просвещение» чапханада 6-класс патал «Лезги чIал», «Лезги литература»­ ва 1-класс патал «Буквардиз гъилин ха­тIар» учебный пособияр акъудна. Вири учебный пособийрин кьадар 22077 экземпляр я. Абур вири мектебрив агакьнава.

За А.А. Тахо-Годидин тIварцIихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунрин­ ин­ститутдин коллективдин ва жуван патай­ Ф.Керимовадиз еке чухсагъул лугьузва. Къуй адахъ чандин сагъвал, уьмуьрда бахтар ва кIвалахда мадни еке агалкьунар хьурай!

80 йисан нетижаяр кьуналди, чна гележедин кlвалахар пландик кутазва. Къейд авун лазим я, вири и йисара Дагъустандин­ илимдинни ахтармишунрин педагогикадин­ институт республикада авай-авачир са илимдинни методикадин центр яз амукьзава­. Да­гъустанда образованидин тешкилатар па­тал кIелзавай аялриз сифтегьан, юкьван ва чIехи классриз учебно-методический литератураяр, муаллимриз методикадин пособияр, тестер туькIуьрзава.

Педагогикадин институтдин вири коллективдиз за 80 йисан юбилей рикIин сидкьидай мубаракзава. Къуллугъчийрихъ илимдин ва яратмишунрин рекье мадни еке агалкьунар хьурай!

Альбина  АРУХОВА,

А.А.Тахо-Годидин тIварцIихъ

галай ДНИИП-дин директор,

РД-дин образованидин лайихлу работник,

«Дагъустан Республикадин вилик лайихлувилерай» ордендин сагьиб,

философиядин илимрин кандидат