ЧIал гьар са халкьдин руьгьдин игьтияжар тамамарзавай алат я. ЧIала халкьдин ме­деният, ам агакьнавай дережа къалур­зава. Гьар са чIалахъ вичин тайин къанунар, рекьер ава. Абурал амал авун гьар са касдин буржи я. Къенин йикъалди чахъ, лезгийрихъ, лугьун хьи, тестикь хьана, са рекьиз атанвай чIал хьанвач. Гьар са алимди, журналистди, чIалан муаллимди кхьинра, рахунра вичин фикир вилик кутазва ва халкьдал илитIзава.

ЧIалан гьакъиндай «Лезги газетдин», «Самур» журналдин чинра яргъалди гьуьжетар, дискуссияр кьиле фена. Амма гьар са лезгиди вич пачагьдай кьаз хьайивиляй къени и гьуьжетрал эхирдин нукьтIа эцигиз хьанвач. Гьелбетда, и кардал эхир эцигун патал (орфографиядин гафарган туькIуьрун патал) экспертрин комиссия тешкилун лазим я. Комиссиядик лингвистар, журналис­тар, шаирар, гьикаятчияр, Куьре, Къуба, Самур нугъатрал рахазвай, хайи чIалахъ рикI кузвай ватанпересар кутан.

Къе чи лезги чIал ва Дагъустандин халкьарин чIалар дуьньядин чинилай квахьунин хаталувилик акатнавай себебар пара­ ава. Сад лагьайди, гъвечIи халкьарин чIа­ла­рин гьакъиндай Урусатда, Азербайжанда­ гьукуматрихъ тайин са къанун авач, чIала­риз гьукуматдин чIалан статус гузвач. Кьвед лагьайди, аялрин бахчайра аялрихъ галаз дидед чIалалди рахазвач, мярекатар дидед чIалал тухузвач. Пуд лагьайди, хайи чIал школайра чирун патал кIелунрин планра сятер лап тIимиларнава (гьафтеда са сят). Кьуд лагьайди, школаяр патал милли чIалал ктабар чапдай акъудун патал пулдин такьатар чара ийизвач. Пешекар муаллимар бес кьадарда авач. Вад лагьайди,­ школайра дидед чIал чирун аялрин диде-бубайрин ихтиярда тунва. Эгер абуруз чпин аялриз школада хайи чIал чир хьана кIан­завачтIа, школадин директордиз мажбур ийидай ихтияр авач.

Винидихъ за къалурнавай и делилри­ гьукум гъилевайбурун ният, къаст вуч ятIа чирун, кьатIунун четин кар туш. Бес чи улу-бу­байри чпин веледриз хайи чIал, адан тIя­мар чирна, чав аманат хьиз агакьарнавачни?! Абуру школайра кIелунар авуначир кьван!

Белиж поселокдин Ярагъ Мегьамедан тIварунихъ галай мектебдин директор Имара Заловади тестикьарзавайвал, чпин аялар дидед чIалан тарсарикай хкуд лугьуз, вичин кьилив къвезвайбур анжах са лезги халкьдин векилар я.

Гьайиф къведай кар ам я хьи, цIинин йисуз Бут-Къазмайрин мектебдин директордин кьилив, вичин хтул хайи чIалан тарсарикай хкуд лугьуз атайбурун жергеда яргъал вахтунда вичи и мектебда муаллимвиле кIвалахай яшлу итим хьун я. Лезги чIалан гьакъиндай тайин концепция, къайда тахьанвайвиляй къе сада — ришвет, муькуьда — рушвет, сада — бармак, муькуьда — бермек, сада — чIарахв, муькуьда — чIварах, сада — уьмуьрзава, муькуьда — яшамиш жезва, пуд лагьайдани яша жезва кхьизва.

Филологиядин илимрин доктор, шаир Фейзудин Нагъиева лугьузва: я хзан, я хизан кхьин дуьз туш, хазан кхьена кIанзава, вучиз лагьайтIа хазан гаф хаз гафуникай арадал атанва. Авар, дарги, табасаран, къумукь чIаларани хизан гаф ава, кхьинни гьакI ийизва. Бес абуру и гаф ишлемишиз хьайила, чпин гаф я лугьуз, чна стIалрин нугъатда гьатнавай хазан гаф эдебиятдин чIала твадани?!

Ражидин Гьайдарова, Фируза Вагьабовади, Фаида Гъаниевади ва масабуру алатай асирдин пудкъад лагьай йисарилай гатIунна, лезги чIалай кьве тахан гьарфар акъудна. (Абур лазим къвезвач лугьуз). Яргъал йисара дидед чIалан тарсар гайи Гьажимурадов Абдулашим муаллимди кхьизва: «Кьве тахан гьарфар герек къвезва, вучиз лагьайтIа, чавай абур авачиз, бязи гафарин мана-метлеб чириз жезвач. Месела: «За аялдин жибинда пул туна». Урусдалди: «Я вложил деньги в карман ребёнка». Гила маса жуьре: «За аялдин жибинда пул туна». Урусдалди: «Я оставил деньги в кармане ребёнка».

ГьакIни и винидихъ тIварар кьунвай алимри урус чIалай чи чIалаз атанвай гафар дегиш тавуна кхьин истемишзава, чIала дегишвилер тун тавун тIалабзава. Абуруз акси яз, Фейзудин Нагъиева урус чIалай чи чIалаз атанвай гафар лезги саягъда кхьин дуьз я лугьузва. Месела, ящикдиз — ешик, пальтодиз — пальту, заведующийдин чкадал зеведиш дуьз я лугьузва. Вуж гьахъ я?

ЧIал вилик тухун патал сифте чIалал асул гафар (генофонд) тир Куьре нугъат­да авай вири гафарикай менфят къачун, авачир гафар — маса нугъатрай. Эгер гаф са нугъатдани авачиз хьайитIа, ахпа урус, туьрк гафарикай менфят къачун. Месела, Ахцегь райондин Ухулрин хуьруьн нугъатда тоннелдиз — рахъарар, банкадиз берни лугьузва. И гафар маса нугъатра дуьшуьш жезвач.

И мукьвара лезги чIалаз итиж, шабагь, шиират ва маса гафар атанва. Абурун сан мадни артухариз жеда. Месела, производить гаф лезгидалди гьасил авун я, эгер производство гаф лезгидалди гьасилат лугьуз, кхьиз хьайитIа, наразивал къалурдайбур пара жеда.

Гьуьрметлу жуванбур! Чун мусалди гуь­тIуь сергьятра амукьиз хьуй? Ша, чна хайи чIалан сергьятар (часпарар), адан бинедин асул гафарикай менфят къачуналди, гегьеншарин. Ахпа чавай чIалал гьахълудаказ дамах ийиз жеда.

ЧIал хуьн лезги районрин кьилерин ватанпересвилелайни пара аслу я. Абуру и кIвалах датIана чпин гуьзчивилик кутуна кIанда.

Са кьве йис идалай вилик лезги газетдин редакциядиз туьрк чIалай чи чIалаз атанвай -миш, -суз суффиксар акъуд лугьуз шикаятдин чарар атанай. Винидихъ тIвар кьунвай суффиксар чIалай акъудун герек къвезвач, гьелбетда. Амма гафунин, фикиррин мана квахь тийизвай дуьшуьшра абур ишлемиш тавуртIани жеда. Санлай тамамвилелди абур акъудуни чIалаз зарар гуда.

ЧIал квахьун халкьдин бедбахтвал я. Алай макъамда лезги яратмишунра жегьил къуватар лап тIимил хьанва. Абурун тIварар тупIаралди гьисабиз жеда: Батманов Владик, Ибрагьимов Мегьамед, Ферзалиев­ Куругъли, Агьмедов Муса, Хуршидова Тамила, Айдемирова Афисат, Сулейманов Су­лейман. Бес гележегда чи лезги руьгьдин къул ни чими ийиз хьурай?

Жуван гъиле авай лаш тIурар алаз аквамир. Милли яржар, милли руьгь, къанажагъ, гьисс хуьх, лезгияр! Хайи чIал хуьн — им жуван ягь-намус хуьн я. Чаз, Шарвилидин невейриз, хайи чIал гъиляй-виляй вегьин несилри багъишламишдач.

Мукаил Агьмедов