Гьакъикъатдани, виридалайни хъсан чирвал, тарс кIелун я. «Чтение — вот лучшее учение», — кхьенай А.С. Пушкина. Эхь, аял чIавуз халкьдин гзаф махарихъ яб акалай, абур кIелай ва гуьгъуьнлай вичини аялар патал надир махарни эсерар яратмишай урусрин зурба писатель месэладин гъавурда хъсандиз авай. «Эгер квез куь аялар акьуллубур хьана кIанзаватIа, абуруз махар кIела. Эгер мадни акьуллу хьана кIанзаватIа, абуруз гзаф махар кIела», — къейднай зурба физик-теоретик Альберт Эйнштейна. Ихьтин машгьур камалэгьлийрин меслятрал, теклифрал амални авуна кIанда. Абурун дерин фикирар тежрибада, илимдин ахтармишунрани тестикь хьанва.
Аялрин литературадиз ва кIелуниз талукь месэладикай ихтилат кватайла, лугьун хьи, им литературадин гьеле тамам ахтармиш тавунвай гзаф важиблу хел я. Эгер литературади санлай инсанрин фагьум-фикирдиз, къанажагъдиз, кьатIунриз таъсирзаватIа, аялрин литературади, талукь тирвал, аялрин фагьум-фикир, кьатIунар яратмишзава, абур гележегдин асантди тушир чIехи уьмуьрдиз гьазурзава.
Аялрин литература, адет яз, еке кьве чкадал пай жезва: шаиррини писателри аялар патал кхьенвай эсерар ва аялрин чпин хсуси яратмишунар. Сад лагьай паюникай куьрелди рахан. Гъавурда гьатдай тегьерда къешенгдиз кхьенвай хъсан эсер, ктаб аялриз гьам зегьметдин, гьам эдеб-ахлакьдин ва руьгьдин рекьяй дуьз тербия гузвай зурба алат я. Ктабри аялар элкъвена кьунвай тIебиатдихъ, яшайишдин гьакъикъатдихъ галаз танишарзава, абуруз уьмуьрда герек жуьреба-жуьре чирвилер гузва. Ктабрин игитрихъ галаз санал кIелзавай аялрини, яратмишунин алемда гьатна, абурун шадвални пашманвал рикIивай аннамишзава. Чпик секинсузвал кутазвай суалриз ктабрай жавабар жагъуриз алахъзава.
Аялрин психология ахьтинди я хьи, ктабрани журналра вуч кхьенваз, телевизордай вуч къалуриз хьайитIани, абуру лап рикIивай кьабулзава. Гьавиляй аялрин гъиле анжах хъсан ктабар гьатун, телевизордай абур руьгьдин жигьетдай гужлу, мергьяматлу передачайриз килигун патал чун мукъаят хьана кIанда.
Къе чи, яни диде-бубайрин, тербиячийрин, муаллимрин везифа аялриз ктабар кIанарун, абур лап гъвечIи чIавалай кIелунив вердишарун я. Амма инсанар телевиденидинни интернетдин, иллаки мобильный телефонрин члада гьатнавай девирда им асант кар туш. Бес гьикI кьилиз акъудда и месэла? ГьикI желбда аялар художественный ктабар кIелунал?
Гьеле гъвечIизамаз, школадиз фидалди, аялриз халкьдин манияр, мисалар, мискIалар кIелун, махар ахъаюн, яни абур халкьдин сивин яратмишунрихъ галаз мукьувай танишарун иллаки важиблу я. ИкI абур дидед чIалахъ галаз ва чIалан куьмекдалди халкьдин милли адетрихъни культурадихъ галаз таниш жезва. Ахпа школадиз фейилани, аялдив вичив махар ва маса гъвечIи эсерар кIелиз туна кIанда. Са тIимил бередилай кIелунин дад чир хьайи аял, квез аквада хьи, ктабривай гьич къакъудиз хъжедач. Аялдиз ктаб кIелиз кIанарунин карда школада муаллимрин, хизанда диде-бубадин саналди тир зегьметди хъсан нетижа гуда.
Аялриз ктабар кIелунихъ ва абур и кардал желб авунихъ гьихьтин метлеб аватIа килигин. ЧIехибуру чпиз ва я чпи ктабар кIелзавай аялрин активни лексика, яни абуру чпин рахунрани кхьинра ишлемишзавай гафарин кьадар кIел тийизвай аялринбурулай 2-3 сеферда артух я.
Ктабар кIелуни аялрин мефтIедин кIвалахдин, фагьум-фикирдин, зигьиндин ва рахунрин тегьер йигинарзава, нервийрин къурулуш секинарзава.
КIелдайла, ктабдин игитрин рикIикай хабар кьаз, аялдик къайгъударвилин, кIевевайдаз куьмекиз кIан хьунин мергьяматлу гьиссер акатзава.
Хъсан ктабри аялриз уьмуьрда пис-хъсан, гъвечIи-чIехи, суваб-гунагь чириз ва уьмуьрда абурал амал ийиз куьмекзава. Масада лугьурдалай аялди вичи ктабдай кIелна кьатIанвайди адан бейнида мягькем я.
Аялриз кIелун патал хъсан ктабар гзаф ава. ГъвечIибуруз ктабар чап авунай виликан СССР-ди дуьньяда 1-чка кьунвай. А ктабар чи библиотекайра къени ама. Аялар патал лезгийрин литературадани хъсан писателарни эсерар гзаф ава. Аялар патал лезги чIалал «Кард» журнал акъудзава. Халкьдин сивин яратмишунрин, гьакI 17-18-асиррилай эгечIна, Ихрек Режебан, Ялцугъ Эминан, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Алибег Фатагьован, Къияс Межидован, Шагь-Эмир Мурадован, Абдул Ражабован, Алирза Саидован, Ибрагьим Гьуьсейнован, Ханбиче Хаметовадин, Гьаким Къурбанан, чи аямдин писателринни шаиррин хъсан хейлин эсерар школадин программайрик ква. КIанзавайди абур акун ва кIелун я. Школадин яшдавай аялдиз кIвале вичин хсуси ктабар — гъвечIи библиотека кIватIиз куьмекунихъни метлеб ава.
Школада — муаллимри, кIвалера — диде-бубайри чпин аялрихъ галаз веревирд авун лазим тир и важиблу месэла заз машгьур камалэгьлийрин гафаралди акьалтIариз кIанзава: «Инсанри кIел хъийин тийидайла, абурувай фикиризни хъжедач» (французрин ХVIII асирдин писатель-философ Дени Дидро); «Аялриз насигьатар ваъ, ктабар кIела» (урусрин писатель Григорий Остер); «Хъсан ктаб ви вилик ахъа жезвай варар я» (урусрин писатель Лев Кассиль).
Дашдемир Шерифалиев
