Чи дагълух хуьрериз уьмуьр хгунин важиблувал квекай ибарат ятIа гъавурда тун герек къвезвач. Гьар садаз чизва: дагъларин аявал авун — им неинки са экономикани дуланажагъ вилик фин, гьакI чи къадим ерийрин тикрар тежервал, культурани тарих хуьн лагьай чIални я.

Виниз тир яшарин инсанрин рикIел хъсандиз аламайвал, абурун девирда дагълух хуьрера, гьуьлуьн дережадилай кьве агъзур метрдин ва я мадни кьакьанда, дуланажагъ регьятди тушир. Анриз я машин фидай бегьем рекьер жедачир, электричество авачир. Медицинадин къуллугъдикай гьич рахунни герек къвезвачир… Гьавиляй алатай асирдин юкьва­рилай дагълух «гележег авачир» хуьрер дуьзенлухдиз куьчардай госпрограммаяр кьабулнай, абур, ян тагана, тамамарзавай. Хуьрер куьчарунин гьерекатдик Дагъустанда 1966 ва 1970-йисара хьайи гужлу кьве залзаладини гьерекат кутунай. Гьа икI, бубайрин ерийрилай къарагъай дагъвияр цIийи, цивилизациядин къулайвилер фад агакьзавай чкайра бинеламиш жез эгечIнай.

Вилик йисара анжах са Ахцегь райондин вири 36 хуьруькай 17 куьч хьанай. Алай вахтундани Къутунхъар, Гъуьгъвезар, Мичегь, Ухул, Хкем амачир хуьрерин жергедик акатуниз мукьва я. Районда хуьрерни, абурун агьалиярни са паюнин тIимил хьанва. Гадарнавай хуьрерихъ галай виш агъзур гектарралди мад гьич санани авачир хьтин яйлахар, куьгьне девиррилай чIехи зегьметралди кутунвай техилдин никIер, ишлемиш тийиз, гадарнава.

Россиядин гьукуматди Дагъустандин кьиблепатан сергьятдив гвай районар экономикадин ва дуланажагъдин жигьетдай вилик финин программа кьабулнай. И программадин 5.19-пунктуна гадарнавай 92 хуьр арадал хкуникайни лагьанвай. Гуьгъуьналлаз чпи­кай гзаф рахай, чпик чIехи умудар кутур «Кьиблепад», «Дагълар» программаярни кьабулнай. Абур тамамарун патал пулдин хейлин такьатарни ахъайнай. Абур, энгел тавуна, ишлемишни авуна, амма… дагълара гьич са хуьрни арадал хтанач.

Гадарнавай дагълух хуьрерикай сад куьчарунин программада эхиримжибурукай хьайи Ахцегь райондин Мацарин хуьр я. 1978-йисуз хуьруьн совет агална, колхоз чукIурна, абур государстводин учетдин вири документрай акъудна. Мацарин колхоздин вири эменни а чIавуз къуншидаллай Фиярин хуьруьн колхоздив вахканай. Мацарихъ авай 20 агъзур гектардихъ агакьна мублагь яйлахар ва бегьерлу никIер къунши хуьрерикай гьич садахъни авачир.

Арандиз куьч хьайи мацавийри цIийи ва кьезил уьмуьрдал яргъалди шадвал авуначир: Горбачеван «перестройка», адан нетижа яз атай чIулав 1991-йис, чIехи СССР чкIана, къарма-къариш макъамда кенефдин­ кьил квахьай миллионралди инсанар, я кIвалах авачиз, я пакадин йикъак умуд кумачиз, чеб чпин ихтиярда туна. Ихьтин гьалара куьч хьайи дагъвийрикай хайи чилерал хъфинин фикирдал атайбурни тахьана амукьнач.

Гьа 90-йисарин лап эвелра куьгьне Мацаз Шагьлар Абдурагьманов вичин хизанни галаз хтана, бубайрин кIвале ацукь хъувуна. РикIин гьарайдиз яб гайи ам гадарнавай хуьре цивилизациядин къулайвилерикай са затIни тахьунини акъвазарначир. Рух­­вайрихъ галаз санал ада киридиз къачур чилерал малдарвилин майишат кутуна. Яваш-яваш абурун мал-къарадин, хиперин, балкIанрин, верч-уьндуьшкадин кьадар артух хьана, уьмуьр са жуьре гуьнгуьна гьатна, хуьрени инсандин ван гьат хъувуна.

Абдурагьмановрилай маса мацавийрини чешне къачуна, 2000-йисарин эвелра хуьре мад къад хизанди бубайрин кIвалерин къулара цIай хъувуна, хуьре майишатар кутуна. Гьайиф хьи, абурукай чIехи паюни яргъалди дурум ганач, са шумуд йисалай элкъвена арандиз хъфена. Шагьлара лагьайтIа, адан мукьвабуру тес­тикьарзавайвал, вич кьейила хайи хуьруьн сурара кучукун веси авунай. Адан веси кьилизни акъуднай. ГьикI рагьмет гъидач и тегьерда, хайи чил кIан хьайи ва адаз вафалу яз амукьай инсандиз! Къенин юкъуз дагълух Маца адаз ухшар мад са шумуд хуьруьнвидин хизанар яшамиш жезва, государстводин патай  гьич са жуьредин субсидияр ва я маса куьмек авачиз, абуру чпин майишатар вилик тухузва.

Мацавийриз чна квехъ официальнидаказ регистрация авунвай фермервилин майишатар авайла, вучиз куьне государстводивай куьмек тIалабзавач лагьай суал гана.

Жаваб лап гьа дагъвийрин тегьерда ачухди, гьилле квачирди хьана: «Чи гьаясуз, къаних чиновникри ихьтин кIвалахриз «откатар» галачиз пулар ахъайзавач. Эгер ваз, лугьун, кредит къачуз кIан хьайитIа, ви гъилиз къведайди адан гъвечIи пай я. Ахпа адан жаваб вуна, яни фермерди, гана кIанзава. Нефсер ацIун тийир са нин ятIани жибинар дулу жезва. Гьавиляй ихьтин крара гьат тавуртIа, хъсан я, абурукай куьмекдилай зарар пара я».

Ихьтин ихтилатриз яб гайила, халкьдин, яни чпин гъилералди кIва­лах­завай инсанрин фикирар чир хьайила, вич-вичелай суалар къвезва: гадарнавай хуьрерикай са бязибурал кьванни чан хкун — им гьялиз жедай месэла яни? И месэла гьялдайла, государстводин роль гьихьтинди я?

Жавабни къвезва: эхь, месэла гьялиз жедайди я. Анжах талукь гьалара ва властар чеб и кардив лазим тирвал эгечIиз хьайитIа.

Сад лагьайди, аннамишна кIанда: гадарнавай хуьр арадал хкун сифте нубатда гьа хуьруьнвийрилай чпелай, абурун ниятрилай ва алахъунрилай аслу жеда.

Кьвед лагьайди, и кIвалахда государстводин ва чкадин самоуправленидин куьмек важиблу я.

Къенин юкъуз гьалар гьихьтинбур ятIа, мисалдалди гъавурда тван.  2009-йисуз Мацарин хуьряй Ахцегьиз водопровод тухвана. Ам тухудайла, Смугъулрин хуьруьвай эгечIна, Мацар вацIун дере кьуна, цин чешмедал кьван 8 километрдиз машин фидай рехъ акъудна. (Инай Смугъулизни турбайра аваз хъвадай яд тухванва.) И цин чешмедилай Мацарин хуьруьз амайди анжах 4 километрдин жигъир тир. Суал къвезва: бес жедачирни, ана лазим техника амаз, райондин кьиле авайбурувай, инсанрикай фикирна, и амай жигъирни машин фидай рекьиз элкъуьрнайтIа? Ана кирида кьунвай чилерал цIудралди арендаторри кIвалахзава эхир. Абурун зегьметдин нетижа тир малдарвилин продукция райондин ва рес­пуб­ликадин базаррал агакьзава. Фер­мерри чпелай алакьдай пулунин куьмекарни хиве кьунай, амма, вучиз ятIани, абурун ван атаначир.

Мад 15 йис алатайла, 2024-йисуз, яргъарай Ватандиз мугьмандиз хтай са агьваллу хуьруьнвидиз и кар акуна, ада вичин такьатралди амай чкадиз рехъ хъувуна. Гила хуьруьз машинра аваз фидай мумкинвал хьанва. Амма­ лагьана кIанда хьи, фермеррилай гъейри, государстводин сер­гьятдал алай заставадин пограничникрини иш­лемишзавай рехъ гилани я райондин,­ я хуьрерин администрацийрикай­ садан балансдални алач. Я Фияри, я Сму­гъулри рекьихъ гелкъуьн, ам къай­­дада хуьн патал харжар авуник хев кутазвач. Къенин юкъуз рехъ хуьрерин администрацийрикай садан баланс­дал эцигун ва я райондин ЖКХ-дай адахъ гелкъведай са ДТ-75 трактор­ ­ча­ра авун чарасуз я. И кардив рес­­­пуб­ликадин талукь министерствони, ФСБ-дин пограничникрин управлени­ни къай­гъусузвилелди эгечIун дуьз туш.

Мацариз къунши тир Мугъулах дереда халкьди кIватIнавай пулунин такьатрихъ Ухулизни Ялцугъиз машиндин рекьер тухванва. И хуьрера­ни хтана ацукь хъувунвай са шумуд хизан ава. Абуруни малдарвилин майишатар кутунва. Амма хуьрера я электричество, я тIебии газ авач. Абур аниз са мус ятIани агакьдатIани садавайни лугьуз жезвач.

Гьа икI, аквазвайвал, са бязи дагълух хуьрериз хквез кIанзавай инсанарни ава, анра абуруз кIвалахни. Амма властриз я абуруз куьмек гудай, я абурун кьадар артухариз алахъдай ашкъи аваз аквазвач. А куьмекни, эгер чаз, дугъриданни, хайи дагъларал чан хтана кIанзаватIа, чарасуз я, энгелни авуна виже къведач. Гьелелиг дурумлу къилихрин, халисан дагъви руьгь квай инсанар ама. ТIимил вахтар алат хъувурла, цIийи несил атайла, и месэла гьялиз хъжен тийидайдаз элкъведачтIа низ чида? Месэла гьялун сифте нубатда муниципалитетрин кьиле авайбуруз и кар кIан хьунилай, инсанар хквезвай хуьрер са тIимил хьайитIани къайгъударвилик кутунилай аслу я.

Кьилди Ахцегь райондикай ла­гьай­тIа, умудлу ийизвай кар ам я хьи, адан цIийи регьбер, СМИ-риз гузвай интервьюйрай, рахунрай аквазвайвал, гадарнавай хуьрерикай майиша­тар тешкилиз ва вилик физ артух мумкинвилер авайбуруз жедай вири куьмекар гуз гьазур я. Ихьтин хуьрерикни, гьеле 90-йисарилай эгечIна, вичел халисандиз чан хкиз алахъунар­ ийизвай ксар авай Мацар сифтегьан­бурукай яз акатзава. Къуншидаллай Смугъула неинки электричество, агьалийри фадлай тIебии газни ишле­мишзава. Хуьр вични дагълара авай шегьердин къайдадин поселокдиз ухшар хьанва. Гьанай Мацазни, гьасятда тахьайтIани, са шумуд йисан къене электричествони, ахпа газни тухуз жедай. Анжах государстводин ва чкадин властри куьмек авуртIа. И кIвалахдикайни вири республикадиз чешне патал дагъларин чилер вилик финиз талукьарнавай нубатдин форумдал викIегьдиз малумариз жедай.

Гьикьван хъсан тир, райондин йисан бюджет гьазурдайла, адак и мес­эладиз тайинарнавай са гьихьтин ятIани финансрин такьатар кутаз­вайтIа, инвесторрин ва кьилди ксарин такьатар желбзавайтIа.

Баламет  Ширинов