Гзаф диде-бубайри чпин аялар сагъламбур, викIегьбур яз чIехи, гележегда машгьур спортсменар хьунин мураддалди спортдин секцийризни школайриз ракъурзава. Аялар спортдал желб авун, са рахунни алачиз, гзаф хъсан ва тарифдай кар я. Спортди неинки аялдин беден лигимарзава, гьакI уьмуьрда гьалтдай четинвилериз дурум гузни чирзава.
Спортдал машгъул хьуни аялдин вахт ва бедендин къуватар къакъудзавайди фикирда кьуналди, чна, диде-бубайри, аялдин тарсар, тренировкаяр ва ял ягъунин вахт дуьздаказ паюн важиблу тирди рикIелай ракъурна виже къведач. Аялар кфетлу, ерилу, менфятлу тIуьнралди таъминарухъни тIимил метлеб авач. ГъвечIи спортсменар патал адахъ мадни еке важиблувал ава, гьикI хьи, бедендин “серфзавай” къуватар арадал хкун хъувуна кIанзава. Лазим тир вири шартIар тешкилунилай гъвечIи спортсмендин агалкьунарни аслу я.
ГъвечIи спортсменар менфятлу тIуьнралди таъминарунин важиблувиликай чна и мукьвара Махачкъалада кардик квай республикадин медицинадин профилактикадин центрадин (“РЦМП” ГБУ) спортдин рекьяй (спортивный врач) духтур Самера Заурбеговна Агъабеговадихъ галаз суьгьбетна…
— ГъвечIи спортсмендин тIуьн (рацион) спортдин жуьредилай, тренировкайри къакъудзавай вахтунин кьадардилай (яни йикъа, гьафтеда тренировкайра жезвай сятериз килигна) ва икI мад аслу я. ИкI, аялдив тIуьн лазим кьадарда агакьун, ам виниз тир еридинди ва адак лазим кьадар калорияр кваз хьун – ибур жаван спортсменрин рациондин кьилин истемишунар я. Сир туш, кфетлу тIуьни аялринни жаванрин беденда неинки шейэрин обмендин кIвалах къайдада твазва, гьакIни иммунитет хкажзава. Идани садакай масадак акатдай азаррикай хуьниз куьмекзава, дурумлувал ва кIвалахдиз къабилвал артухарзава. ТIуьнилай неинки физический, гьакI нервийринни психикадин гьални аслу я. Аялар гьикьван гзаф активный хьайитIа, гьакьван гзаф абуру къуватарни серфзава.
Спортдал машгъул жезвай аялдин тIуьн яшарилайни аслу тирвилиз фикир гана кIанда. Вири дуьньяда биологиядин цIийи гьал — акселерация — физический жигьетдай аялар виликандалай фад чIехи хьун — малум я. Ам арадал атунин шартIарикай садни кфетлу тIуьнихъ галаз алакъалу я, — суьгьбетзава духтурди.
Малум тирвал, школада кIелзавай йисара аялдин беденда еке дегишвилер кьиле физва. ИкI, беден — кьакьан, заланвални артух, къенепатан органар — рикI, жигерар, хук, чIулав лекь чIехи, кьилин мефтIедин кIвалах дурумлу, кIарабар кIеви, ивидин кьадар ва ерини дегиш жезва. Духтурди къейдзавайвал, и вири процессар лазим тегьерда кьиле фин патал аялдив ерилу, яни минералралди, витаминралди девлетлу, гьакIни лазим кьадар ягълуяр квай тIуьн агакьунихъ еке важиблувал ава. Амни, школада кIелзавай аялдин яшарилай аслу яз йикъа 1500 — 2500 килокалорий, спортдал машгъул жезвай аялрив лагьайтIа, и кьадардилай артух (чна винидихъ лагьайвал, яшарилай ва спортдин жуьредилай аслу яз) агакьун лазим я.
— ГъвечIи спортсменрин рацион жуьреба-жуьре тIуьнрикай, емишрикайни салан майвайрикай, мижейрикай … ибаратди хьун, кьилиндини, тIуьнин режимдал амал авун герек я. Белокри гъвечIи спортсменрин (гьакI чIехибурунни) рационда кьилин чка кьуна кIанда. ГьикI хьи, спортдал машгъул жезвайла, яни физический нагрузкайрин вахтунда белок гьам жукIумар (мыщцы) чIехи авун, гьамни абурун кIвалахдиз къабилвал таъминарун патални лазим къвезва. Инсандин жукIумар виридалайни гзаф чIехи жезвай вахт 15 — 17 йисарал ацалтзава. Аялдив белок тIимил агакьуни ам акьулдал гьалтайла кьулухъ галамукьунал гъунни мумкин я. ЧIехи жезвай аял патал гьайванрин белок иллаки важиблу я. Ам балугъдик, якIук, нисидик, субпродуктрик, шурадик, некIедик, какайрик, гьуьлуьн продуктрик… ква. Набататрин белокдалди кIерецар, соя, пахлайрин жинсинин шейэр девлетлу я, — къейдна Самера Заурбеговнади.
Гьайванрин ва набататрин белокар (талукь тирвал, 60 % ва 40 % кьадарда аваз) тIуьник гьар сеферда хьун лазим я. Бязи вахтара (тренердин ва диетологдин меслятдалди) гьайванрин белокдин кьадар 80 процентдал кьван артухарзава. Им йигинвилихъни къуватдихъ галаз алакъалу спортдин жуьрейрал машгъул жезвай спортсменриз, гьакIни тренировкаяр яргъалди давам жезвай ва мукьвал-мукьвал кьиле тухузвай вахтара герек къвезва. Белокри (бязи аминокислотайри-триптофан, лизин, аргинин) аялдин беден кьакьан хьуниз куьмекзава. Ахьтин аминокислотайралди як ва балугъ девлетлу я. ИкI, 100 грамм якIу 400-800 грамм (аминокислотадилай аслу яз) нек эвеззава. Гьаниз килигна, чна винидихъ лагьанвайвал, гъвечIи спортсменрин тIуьнрик як ва балугъ хьунихъ еке менфятлувал ава. Кьакьан хьуниз кьумекзавай аминокислотайрикай сад-аргинин — гъуьруьк, чIахаррик (гьа гьисабдай яз манкадик) ква (лизиндин кьадар лагьайтIа, тIвар кьунвай затIарик тIимил я). Им лагьай чIал я хьи, гъвечIи спортсменриз хапIаяр (каша) гана кIанзава, некIеди лагьайтIа, лизиндалди таъминарда. Нек ва какадин къиб фосфопротеидралдини (сложные белки) девлетлу я.Амма белок кьадарсуз гзаф ишлемишунини бедендин сагъламвилиз зарар гузвайди рикIелай ракъурна виже къведач. ИкI, ам беденда кьадардилай лап гзаф хьайила, дуркIунрин азарар арадал атунни мумкин я.
— Спортдал машгъул жезвай аялдин тIуьник лазим кьадар углеводар, минералар, витаминар хьунни герек я. Углеводри бедендиз къуват гузва. Абур, малум тирвал, ширинлухрик ква. Им ширинлухар гзаф ишлемишна кIанда лагьай чIал туш. Аялдив яр-емишрик, салан майвайрик, фак ва хапIайрик кваз углеводар агакьиз хьайитIа, виридалайни хъсан я. Инал кьилди некIедикай рахунни герек я. Ам некIедин шекердалди (лактоза) девлетлу я. Гьавиляй аялар патал адахъ мадни еке къиметлувал ава, — фикир желбзава духтурди.
Спортдал машгъул жезвай бицIекриз гзаф кьадарда минералар, иллаки кальций, магний, ракь (железо), калий ва фосфор герек къвезва. Ахтармишунри къалурзавайвал, 10 йисалай 16 йисалди яшара авай саки 30 % аялриз ракьукай кьитвал ава. Идани иви тIимил хьунал (железодефицитная анемия) арадал гъизва. Ракь ва магний гзаф квай шейэр — вечрен як, хъчар, какадин лацар, турп, кьурай емишар, кIерецар, пахлайрин жинсинин шейэр, дуьгуь, гречка, овсянка, балугъ ва гьуьлуьн амай продуктар. Салан майваяр фосфордалдини девлетлу я. Кальций некIедик ва адакай гьазурзавай шейэрик гзаф ква. Кальцийди ва фосфорди аялдин бедендин кIараб кIеви хьуниз куьмекзава.
Самера Агъабегова спортдал машгъул жезвай аял патал витаминрихъ авай важиблувилелни акъвазна. Сир туш, витаминар тIимил хьайила (гиповитаминоз ва авитаминоз), аялдин обмендин процессриз таъсирзава. Гьаниз килигна, жаван спортсменди гьар юкъуз 400 граммдив агакьна емишар тIуьн, 500 мл. мижеяр хъун лазим я. ХъуьтIуьз, яр — емиш кьит хьайила, таблеткайра аваз витаминар хъун меслятзава.
Инал мадни а кардал кьетIендаказ фикир желб ийиз кIанзава хьи, спортсмен аялди йикъа незвай тIуьн 3 — 4 чкадал паюн, яни тIимил кьадарда аваз ишлемишун лазим я. Абурун арада 5 сятдилай артух вахт хьана, тренировкайриз тIуьн тавуна фена виже къведач. ИкI, гъвечIи спортсменди тренировкайриз фидалди 3 сят амаз, абур куьтягь хьайила, 20 декьикьадилай тIуьн хъсан яз гьисабзава.
Жаван спортсменрин диде-бубайри фикир гана кIанзавай мад са месэла аялди бес кьадарда яд хъунихъ галаз алакъалуди я. ГьикI хьи, беден ифейла ва гьекь хьуникдини бедендикай яд хкатзава. Ам кьит хьун себеб яз сагъламвилиз кьецI гун виже къведай кар туш. ИкI, духтурди тренировкадиз фидалди вилик 1 — 1,5 сят ва 15 декьикьа амазни са-са стакан яд хъун меслят къалурзава. Мижеяр ва ширин ятар хъвана виже къведач, абуру, нагрузка хьайила, экъуьчуьнал ва хуквада тIал гьатунал гъун мумкин я. ИкI, жаван спортсменди йикъа (кьакьанвилелай, заланвилелай, яшарилай аслу яз) 1,5 — 3 литр яд хъун герек я.
Къуй чи аялрихъ, жаванрихъ, гъвечIи спортсменрихъ мягькем сагъламвал, спортдани еке агалкьунар хьурай!
Рагнеда Рамалданова
